papadzules

Post amháin eile ar bhia na Maya roimh an Lá Mór (21 Nollaig)!

Na comhábhair: pepitas (síolta puimcín), epazote (luibh), uibheacha cruabhruite, trátaí, chile, salann, ola, oinniún (an t-aon rud san oideas seo nach bhfuil réamh-Cholambach) agus tortillas de maiz.

na papadzules críochnaithe

ar an mbord le sailéad

atole

Tá 21 Nollaig ag teannadh linn: grianstad an gheimhridh agus an Mayan Apocalypse! Beidh cairde chun dinnéir chugainn an oíche sin agus tá sé ar intinn agam deoch echt-Maya a thabhairt dóibh. 

Tá trí comhábhar le feiceáil sa ghrianghraf thuas: masa harina, cainéal, agus piloncillo. Mhínigh mé masa i mblagmhír eile cúpla lá ó shin. Séard atá i bpiloncillo ná siúcra donn. Tá masa harina ar fáil in Éirinn ó My Mexican Shop. Déantar é as grán indiach bán de ghnáth, ach tá masa buí ar fáil freisin anseo ó Maseca (masa = taos + seca = tirim), comhlacht i dTexas.

An modh:  Cuir píosa cainéal agus coirceog piloncillo in uisce fiuchta, i sáspan nó sa mhicreathonn. Fiuch go mbeidh an siúcra leáite. Tóg amach an cainéal. Cuir cúpla spúnóg masa harina ann agus measc go maith é le greadtóir (whisk). Lean ort á théamh is á shuaitheadh go ceann cúpla nóiméad, go mbeidh an t-atole ramhar, ach tanaí go leor le hól. Sin é! Más mian leat, is féidir bainne nó uachtar a meascadh tríd freisin.

Ní raibh piloncillo ná cainéal ag na Maya roimh theacht na Spáinneach, ach bhí mil agus ilspíosra (Pimenta dioica) acu. Más deoch fíor-réamh-Cholambach atá uait, tig leat mil agus ilspíosra a úsáid. Tá blas an-deas orthu freisin. Bhí seacláid ag na Maya freisin, ar ndóigh. Má chuireann seacláid san atole, champurrado a bheas agat. Ach le fírinne, is fearr liom mo chuid atole i muga amháin agus mo chuid seacláide i muga eile.

luibh agus leigheas

Níl luibh ná leigheas in aghaidh an bháis, ach idir an dá linn tá luibeanna agus torthaí ann in aghaidh an tslaghdáin. Deirtear gur chóir a lán deochanna teo a ól má tá slaghdán ort. Bhain mé triail as scailtín fíona aréir. Cé go raibh suaimhneas le fáil ann, tá rud éigin níos éifeachtaí fós faighte agam. Tá sé sa ghloine thuas: uisce te, tae Lemon Zinger™, agus slisíní mango triomaithe.

Níl aon rud sa mhango seo ach mango. Tá na slisíní an-tirim agus beagán righin. Ach tá siad milis agus tar éis dóibh cúpla nóiméad a chaitheamh ar maos sa tae bogann siad go deas. Tá an tae beagán géarbhlasta agus téann milse an mhango go maith leis.

Tá mo scornach níos fearr cheana féin!

niocstamalú agus peallagra

maíz nixtamalizado

grán indiach niocstamalaithe

hominy

Má itheann daoine grán indiach mar a bpríomhbhia gan é a niocstamalú, tagann peallagra orthu go minic dá dheasca. Bíonn gríos coirp, mearbhall, laige, is siomptóim eile ar an té a bhfuil an galar seo air.  Mar shampla:

Tá an sampla seo sách gránna, ach tá pictiúir de atá i bhfad níos measa ar an idirlíon.

Bhíodh peallagra an-choitianta i measc daoine bochta i Mississippi, Alabama, agus Tuaisceart na hIodála tráth den saol, áiteanna a raibh pobail ann a d'ith a lán grán indiach, mar chorn bread agus polenta, gan mórán eile leis mar anlann. Cheap eolaithe go raibh ceangail idir an grán indiach agus an galar ar feadh i bhfad, ach níor thuig siad cén fáth nach raibh peallagra le fáil i measc na gcampesinos i Meicsiceo ar chor ar bith.  Níor thuig siad go beacht céard ba chúis le peallagra go dtí an bhliain 1937:  easpa niaicine i mbia na ndaoine seo.

Tá cuid mhaith niaicine i ngrán indiach, ach tá sé ceangailte. Níl sé ar fáil don chorp. Tá sé réasúnta simplí an niaicin seo a scaoileadh, áfach, cleas a d'fhoghlaim na hIndiaigh i bhfad ó shin. Níl le déanamh ach an grán a bhruith in uisce a bhfuil alcaile ann, agus é a choinneáil ar maos san uisce thar oíche. Baintear úsáid as cal (aol beo / hiodrocsaíd cailciam) de ghnáth i Meicsiceo anois, agus as luaithreach i measc Indiach Mheiriceá.  Tá an grán i bhfad níos boige ar maidin. Tá sé éasca a mheilt ansin, agus tá niaicin shaor ann, chomh maith le cailciam.  Seo bean ag meilt maíz nixtamalizado le metate chun masa (taos) a dhéanamh: 

le Diego Rivera

Maidir leis na focail seo, tagann niocstamalú ó dhá fhocal Nahuatl, nextli (= luaithreach) agus tamalli (= taos, tamale).  Agus tháinig peallagra ó dhá fhocal Iodáilise, pelle (= craiceann) agus agra (= searbh).

leann réamh-Cholambach?

Is iontach na rudaí a chuirtear i leann na laethanta seo, abhus anseo go háirithe. Tá buidéal de seo sa chuisneoir agam. Níor bhlais mé fós é.  Caithfidh mé admháil go bhfuil faitíos orm! Tá na comhábhair iondúla ann, móide mil, goba cacó, cócó, chiles anchos & anátó. Le teann fiosrachta a cheannaigh mé é, ach mar sin féin…

Maidir leis an ainm atá ar an leann seo, “bia na ndéithe” an bhrí atá le Theobroma.  Theobroma cacao an t-ainm oifigiúil ar an gcrann cacó, crann na seacláide.

Cliceáil.

Maidir leis an ainnir ar an lipéad, is cosúil go bhfuil an iomarca den deoch seo ólta aici. Sin nó tá sí beagán simplí.

delight na gcaogaidí

Cliceáil le méadú, más gá.

Riail a haon: Má tá “delight” san ainm, is oideas ó lár an chéid seo caite atá i gceist.

Riail a dó: Má tá níos mó ná comhábhar amháin ann atá “réidh le hithe” as an stán, ditto.

Riail a trí: Má tá Jello™ nó glóthach de shaghas éigin eile ann, in éineacht le torthaí / soilire / pimento / uachtar / marshmallows, etc.,  jello salad a thugtar air, mias a bhí i mbarr a réime i lár an chéid seo caite agus/nó i lár an Deep South.

Fuair mé an t-oideas seo ó chara liom inné. Fuair seisean é i leabhar cócaireachta a fuair a chéile i siopa seandachtaí i Missoula, Montana. Nuair a chuir mé an íomhá thuas chuig cara eile i North Carolina, tháinig teachtaireacht ar ais uaidh ar an toirt: Delight D. Eisenhower. 

chia

Tá chia (Salvia hispanica) ar cheann de na wonder foods is nua i Meiriceá na laethanta seo. Is cosúil go bhfuil a lán omega-3 fatty acid sna síolta bídeacha seo, in éineacht len a lán próitéine agus cuid mhaith snáithín cothaitheach.  Tá chia le fáil anois i mbarraí fuinnimh agus i ndeochanna - an kombucha thuas, mar shampla.  Tá cóta déanta as glóthán hidrifileach ar na síolta.  Nuair a chuirtear i leacht ar bith iad, borrann siad agus tá cosúlacht glóthach froig orthu!

Tá fadhb amháin leis na táirgí seo, áfach. Baineann siad úsáid as síolta iomlána amha go hiondúil, síolta nár meileadh agus nár bruitheadh. Smaoineann a lán daoine gurb ionann “amh & iomlán” agus “sláintiúil”. Is fíor sin uaireanta. Sa chás seo, áfach, agus i gcás beagnach chuile grán nó síol eile, ní bhíonn na cothaithigh go léir atá iontu ar fáil don chorp gan mheilt agus gan chócaireacht.

Léigh mé faoi chia na blianta ó shin sula raibh sé ar fáil sa mhargadh anseo.  Séard a léigh mé ná gur bhain na hIndiaigh i nDeisceart Chalifornia na síolta fiáine sa samhradh agus rinne siad cácaí astu, nó pinole. Thóstáil siad ar dtús iad agus ansin mheil siad iad. Chuir siad beagán uisce ar an bplúr le cácaí tirime a dhéanamh, nó a lán uisce te le pinole (saghas leite thanaí) a ullmhú.

Déanaim an rud céanna anois.  Is furasta na síolta a cheannach anois, agus is furasta iad a mheilt sa chumascóir. Tá na síolta meilte ar dheis sa phictiúr seo, “caiscín chia”. Is féidir an mhin seo a chur in arán sóide, brioscaí, pancóga, agus mar sin de, nó pinole a dhéanamh as, nó é a chur san atole (pinole déanta as arbhar indiach agus uisce nó bainne, le siúcra, cainéal, etc. al gusto).

Dála an scéil, níl blas láidir dá chuid féin ar na síolta seo, agus tá seilfré fhada acu. Ní éiríonn an t-ola iontu bréan.

stobhach “steamed corn”

Tá boladh álainn neshjízhii, nó guisado de chicos, ar fud an tí anois díreach. Tá pota de ag bruith leis sa chistin agus mé ag scríobh. An príomh-chomhábhar atá ann ná cineál speisialta arbhar indiach.  Tugann na Navajo steamed corn nó dried corn air i mBéarla. Chicos an t-ainm atá acu air i New Mexico, agus tugann na Hopi tùupephotomni air. Séard atá ann ná arbhar indiach a bhaintear nuair atá sé fós glas, an saghas corn a itear on the cob. Ní bhaintear an crotal glas de agus cuirtear a lán de in oigheann coirceogach (horno) nó in oigheann faoin talamh. Bruitear sách luath é, baintear amach é, agus ansin triomaítear sa dias é. Tá na chicos tirime le feiceáil thuas ar dheis, agus babhla eile díobh ar clé a chaith an oíche ar maos in uisce.

Nuair a ullmhaíonn na Navajo neshjízhii, ní chuireann siad ann ach steamed corn, caoireoil, salann, piobar dubh, agus oinniún. D'ith mé babhla mar sin an mhí seo caite in Window Rock, Arizona, ar an rez.  Bhí sé an-simplí agus an-bhlasta in éineacht le píosa fry bread te. Mar a fheiceann tú thuas, chuir mé gairleog agus chile ann freisin, agus beagán oragáin, à la New Mexico. Níl ag teastáil ina dhiadh sin ach foighne!  Níor mór don neshjízhii / guisado de chicos fanacht ar an sorn go ceann trí uair a chloig nó níos mó, le go mbeidh na chicos / steamed corn / dried corn bog blasta.  Táim ag fanacht fós, ach is fiú é!

bás i Laidin agus i nGaeilge

Séard atá in Annálacha Uladh, thar aon rud eile, ná taifead de bhásanna, ón mbliain 431 go dtí an bhliain 1378.

Scríobhadh mórchuid na n-iontrálacha i nGaeilge
ach faigheann a lán daoine iontu bás i Laidin:

mortuus est, mortua est, mortui sunt,

moritur, moriuntur, obiit.

Is minic a mhaolaítear na focail:

pausavit (lig sé scíth), 

dormierunt (chodail siad),

quievit (bhí sé ciúin).

Maraítear cuid acu sa teanga chéanna:

occisus est, interfectus est, iugulatus est,

uaireanta a suis (lena mhuintir féin).

Uaireanta eile deirtear gur thit sé nó siad:

cecidit, ceciderunt, 

agus an rud céanna i Meán-Ghaeilge:

torchair.

Na daoine a fuair bás i nGaeilge:

do éc nó d'éc, chomh simplí sin.

Agus iad siúd a maraíodh:

do marbad do nó la nó ó

agus ainmnítear cé a rinne é.

Agus ó am go ham deirtear dúinn

do bathudh isin tSinaind.

Acer macrophyllum

Fásann crann mór sna bólaí seo ar a dtugtar big leaf maple (Acer macrophyllum). Tá sé dúchasach d'iarthar Mheiriceá. Seo é an cruthú go bhfuil an t-ainm ceart air:

Deir an suíomh seo, Monumental Trees, go bhfuil ceann acu ag fás ar thailte Choláiste na Tríonóide. Tá mé cinnte go bhfaca mé é, ach níor thug mé aird air ag an am.

Níl a fhios agam an bhfuil na duilleoga a thiteann ón gcrann seo chomh mór leis an gceann thuas, a fuair mé sa pháirc tráthnóna inniu.

deilbhín déanta as tuige scoilte

“Split twig figurine” a thugann na seandálaithe air. Cheannaigh mé an ceann seo, nach bhfuil sean ar chor ar bith, ar $4 an tseachtain seo caite. Tá sé ina luí ar chlúdach mo iPad in aice le bráisléad a rinne gabha geal Hopi, rud eile a cheannaigh mé cúpla lá roimhe sin.

Bhí suim ar leith agam sa deilbhín toisc gur bhuail mé le hIndiach Hualapai a raibh deilbhín mar seo, ach an-bheag, ar crochadh thar a mhuineál. D'fhiafraigh mé de céard a bhí ann agus mhínigh sé dom go ndearna cara leis é. Thug sí dó é le hádh fiaigh a thabhairt dó. Tá sé ar intinn aige an fia mór (elk nó wapiti a thugtar air i Meiriceá) a fhiach den chéad uair an tseachtain seo chugainn. Mhínigh sé dom freisin gur rud an-sean agus an-nua atá ann. 

Tá sé sean toisc gur frítheadh deilbhíní mar seo a rinneadh idir 2,000 agus 4,000 bliain ó shin in uaimheanna tirime ar fud an Iardheiscirt (Great Basin agus Colorado Plateau le bheith cruinn). Agus tá sé úrnua toisc nár bhain éinne úsáid as “hunting fetishes” mar seo le cuimhne na ndaoine. Seo sampla de na deilbhíní ársa atá le feiceáil in iarsmalanna anois:

Dála an scéil, d'fhoghlaim mé gur féidir deilbhín mar seo a dhéanamh go héasca as tuige (focal nach raibh agam go dtí anois). Tá treoracha simplí le fáil anseo. Tá sé ar intinn agam triail a bhaint as!

roimh gheolaíocht

An bhfeiceann tú

an charraig ollmhór

an tulach fhada 

an aill aisteach 

úd thall? 

Is

ceann

corp

sciathán

na péiste 

a mharaigh X

atá inti.

(X = laoch miotaseolaíoch) 

Mar a dúirt an cat…

“Nach minic iad na daoine is airde glór na daoine is lú ciall?”

Níl sé déanta as plaisteach!

Is cuma liom faoi ghábh is baol

chúns atá mo Bhúda maol

suite sona sásta ar mo dheais.

Ní bheidh scáth ná scanradh orm

chúns a bheas mo dhéithín gorm

liom go ceann an aistir is ar ais.

Tá mé saor ó bhuarthaí croí

toisc go bhfuil an firín groí

ag gáire liom gan staonadh ar an deais.

Nod libh: chúns = chomh fada agus

Fonn: Plastic Jesus

Éist leis anseo.

anchúinseach = apotropaic?

Tosóidh mé le ceist. Cad é an Ghaeilge ar “apotropaic”? Is aidiacht é seo a chiallaíonn “déanta chun olc a iompú nó a choinneáil uait”. 

Thóg mé an grianghraf thuas i Luzern. Seanfhoirgneamh atá ann a bhfuil cógaslann,  Alte Suidtersche Apotheke, lonnaithe ann anois. (Féach an chros uaine thuas.) 

Feicfidh tú sa ghrianghraf eile seo gur aghaidh anchumtha, nó aghaidh curtha as a riocht ar a laghad, atá sa niche ar an gcoirnéal. 

Bhí mé ag siúl inné ar shráid sa University District anseo nach dtaithím de ghnáth nuair a thug mé faoi deara an aghaidh seo thuas den chéad uair riamh. Tá tuairim is dosaen acu ar an bhfoirgneamh mór seo, iad uilig mar a gcéanna. Is léir go bhfuil an fear seo an-chosúil leis an bhfear ar an gcoirnéal i Luzern.  Cén fáth an bhfuil siad ann?

Níl mé iomlán cinnte, ach is féidir gur feidhm apotropaic atá acu beirt. Más fíor, tá siad ann leis an droch-shúil, nó olc eile, a iompú, go díreach mar a dhéanann an Gorgon thuas.

Tá scoláirí ann a mhaíonn go mbíodh an fheidhm apotropaic chéanna ag na sheila-na-gigeanna atá le feiceáil fós in Éirinn agus i dtíortha eile na hEorpa.

anchúinseach

Bhain mé úsáid as an bhfocal “anchúinseach” den chéad uair riamh cúpla lá ó shin, i dtuít. Thaitin sé liom. Nuair a thaitníonn focal liom, is maith liom beagán níos mó a fháil amach faoi. Cad as dó agus céard a tharla dó lena linn?

Is féidir an focal seo a dheighilt ina thrí pháirt, mar atá:

an - cúinse - ach

Is é croí an fhocal seo (aidiacht is ea “anchúinseach”, dála an scéil, a chiallaíonn “monstrous, grotesque”) ná fhocal eile, an t-ainmfhocal “cúinse” a chiallaíonn “face, countenance; aghaidh, dreach”. Focal sách ársa é seo, a bhí againn sa tSean-Ghaeilge mar “cúinsiu”.  Seo sampla de as “Fleadh Bhricriu” in Leabhar na hUidhre:

cúinsiu chórad

dreach curaidh / aghaidh laoich

Cuireadh an rémhír “an-” leis seo níos déanaí. Tá an rémhír chéanna le fáil sna focail “anchuma = cosúlacht ghránna mhínádúrtha” agus “anchruth = míchuma; deformity”. Feidhmíonn “an-” le ciall dhiúltach a thabhairt don fhocal. Is ionann “anchúinse” agus “arracht” nó “torathar” mar sin. Maidir leis an iarmhír “-ach”, tá sé ann le haidiacht a dhéanamh d'ainmfhocal, mar atá a fhios ag an saol mór agus a mháthair.  An-chúinse-ach. Bad-face-ish.

an rann is áille

Deir StatCounter liom go raibh suim ag a lán daoine (na Búdaithe níos mó ná na Gaeil?) san aistriúchán a rinne mé den sútra “Croí na Críonnachta”. Seo beagán níos mó Sanscraite daoibh.

le Raja Ravi Varma

Tá an cháil atá ar an drámadóir Kālidāsa san India inchurtha leis an gcáil atá ar Shakespeare abhus anseo. Agus creidtear go forleathan sa tír sin gurb é seo an rann is áille dá chuid, as an dráma Shakuntalā. Ní bhíonn sé éasca áilleacht focal a aistriú ó theanga go teanga, ach rinne mé mo dhícheall anseo.

ramyāṇi vīkśya madhurāns ca niśamya śabdān
paryutsukī bhavati yat sukhito 'pi jantuḥ
tac cetasā smarati nūnam abodhapūrvaṃ
bhāvasthirāṇi jananāntarasauhṛdāṇi

रम्याणि वीक्ष्य मधुरांश्च निशम्य शब्दान् 
  पर्युत्सुको भवति यत्सुखितोऽपि जन्तुः ।
तच्चेतसा स्मरति नूनमबोधपूर्वं 
  भावस्थिराणि जननान्तरसौहृदानि ॥

Le linn dó áilleacht agus binneas a bhlaiseadh,
tagann cian uaireanta ar an duine is sásta;
éiríonn cuimhne ina chroí, i ngan fhios dó,
ar ghrá a fréamhaíodh ann le linn saoil eile.

Croí na Críonnachta

Tá mé tar éis Gaeilge a chur ar an sútra Sanscraite ar a dtugtar “Croí na Críonnachta Tarchéimnithí”.

rūpam eva śūnyatā

śūnyataiva rūpam

Nuair a bhí Avalokiteśvara ag gluaiseacht i ndoimhneacht na Críonnachta Tarchéimnithí bhreathnaigh sé síos. Chonaic sé cúig chomhbhall an duine, agus iad folamh agus gan téagar.

Anseo, a Mhic Sheáraí, is ionann cruth agus foilmhe, agus is ionann foilmhe agus cruth. Níl foilmhe scartha ó chruth. Níl cruth scartha ó fhoilmhe. Pé rud a bhfuil cruth ann, tá sé folamh. Pé rud atá folamh, tá cruth ann. Tá mothú, smaoineamh, toil, agus comhfhios folamh mar an gcéanna.

Anseo, a Mhic Sheáraí, tá na dúile uile folamh. Níl tús ná deireadh leo. Níl siad íon ná neamhíon, easnamhach ná foirfe.

I bhfoilmhe, a Mhic Sheáraí, níl cruth, mothú, smaoineamh, toil, ná comhfhios. Níl súil ná cluas, srón ná teanga, corp ná intinn. Níl cuma, fuaim, boladh, blas, tadhall, ná an rud a ngreamaíonn an intinn de. Níl réimeas an radhairc ann, suas go dtí réimeas na hintinne. Níl aineolas ann, ná deireadh aineolais. Níl meath is bás ann, ná deireadh le meath is bás. Níl crá, tús an chrá, ná deireadh an chrá ann, ná Conair na nOcht Rian. Níl Críonnacht Tarchéimnitheach í féin ann, ná gnothú ná neamhghnothú.

Dá bhrí sin, a Mhic Sheáraí, gach neach múscailte a théann i muinín na Críonnachta Tarchéimnithí, tá sé beo gan mhíthuiscint trína neamhghnothú. Toisc nach bhfuil míthuiscint ann, níl eagla air. Téann sé thar bhréige agus baineann sé nirbheána iomlán amach.

Dúisíonn Búdaí uile na dtrí aimsir go hiomlán i soilsiú nach bhfuil a sárú ann, ó tá siad i muinín na Críonnachta Tarchéimnithí.

Fógraítear mar sin mantra na Críonnachta Tarchéimnithí, an mantra gan sárú, an mantra a cheansaíonn gach crá, an fíormhantra gan chluain. Seo é an mantra a labhraíodh, GATE GATE PARAGATE PARASAMGATE BODHI SVAHA.

babaí ar bord

Seafóideach ach gan dóchar.

“Bhí mé ag smaoineamh ar bhur gcarr a bhualadh ón taobh thiar go dtí go bhfaca mé an fógra. Bhur naíonán a shábháil sibh.”

Yeah, right.

Ábhar scéine is fuatha!

“Please Jesus, go raibh sé ina chodladh nó balbh nó támhaithe (vodca sa bhainne?), agus ag an gceann eile den eitleán!”

cros na cianóige

Is fada, go bhfios domsa, ó bhí cros ar bhonn in Éirinn. Cé chomh fada? Níl mé cinnte, ach bualadh an bonn thuas i bPort Láirge nuair a bhí Edward I i réim, ca. 1280-1282.  Ní cianóg atá ann ach pingin airgid, bonn a bhí sách luachmhar ag an am.

An bhfuil éinne ann fós a déarfadh “Ní fiú cros na cianóige é?” Níl a fhios agam, ach tá an nath seo le fáil in FGB. Is ionann “cianóg” agus bonn beag ar bheagán luach, nó “seanphíosa airigid gan tairbhe,” dar le An Foclóir Beag.

Más amhlaidh nach raibh bonn ann a raibh cros air le fada an lá in Éirinn -- leis na cianta cairbreacha? -- nach iontach an rud é go bhfuil an nath seo, “cros na cianóige,” ann fós? Iontach, ach tá samplaí eile dá leithéid ann. Maireann nathanna sioctha sách minic i dteangacha. Is dócha go dtuigeann a lán daoine gur “ar meisce” an chiall atá le “three sheets to the wind.”  Ach cé mhéad acu a bheadh in ann an íomhá atá taobh thiar den nath seo a mhíniú i gceart?

beagmhaitheas

Ní fiú _____ é.

Líon an bhearna. Tá siad seo traidisiúnta:

tráithnín
sifín
seamaide
seamsóg
sileog
pingin
cianóg
cianóg rua
cros na cianóige
cac an diabhail
bogán spideoige
seile cuaiche
smuga cait
trumpa gan teanga
deich triuch
deoch d'uisce na n-ubh
uisce na bhfataí


Chum mé féin iad seo:

coiscín caite
leathchúpla stócaí
gealltanas polaiteora

an dealg neasfháinneach

Scríobh mé an tseachtain seo caite faoin síobhal bhíodh in úsáid ag na Gaill (agus ag na Rómhánaigh agus ag pobail eile) le brait a cheangal dhá mhíle bliain ó shin. Ní raibh an biorán dúnta seo coitianta in Éirinn, áfach. Bhain na hÉireannaigh feidhm as cineál eile bioráin, biorán ara dtugtar “dealg neasfháinneach” nó “penannular brooch”. 

Tá cruth an-simplí agus an-éifeachtach ar an dealg seo. An t-aon mhíbhuntáiste atá léithi ná go ngobann rinn an bhioráin amach thar imeall an fháinne, rud atá beagáinín contúirteach. Ar an láimh eile, is féidir an fáinne a dhéanamh thar a bheith ornáideach, rud a thaitin go mór leis na Gaeil. Bhí an-mheas orthu ar a gcuid dealga, agus is minic a bhí siad seo an-chostasach. Dúirt file anaithnid an méid seo faoina dhealg féin:

Nom·geib ferg
fri cach n-indmas acht mo delg:
mo delg cia théis triam' dernainn,
ferg fri suide ní dernaim.

Tagann fearg orm

le gach ionnús* ach mo dhealg:

mo dhealg, cé go rachfá trím dhearna,

fearg leis sin ní dhéanfainn.

*seoid

Déantar dealga neasfháinneacha fós, agus tá an chuid is fearr acu an-daor fós, $925 ar an gceann seo de  réir an tsuímh:

Tá an Eilvéis go hálainn!

Cliceáil, le do thoil!

Radharc ar Ghleann Lauterbrunnen

Tá mé i mo sheasamh ar an staighre lasmuigh de na Trümmelbachfälle, ceann de hiontais nádúrtha is cumhachtaí dá bhfaca mé riamh. Séard atá ann ná deich n-eas, ceann i ndiaidh a chéile, istigh sa sliabh! Ní bheadh siad le feiceáil ar chor ar bith murach na tolláin a gearradh sa chloch agus na soilse a cuireadh ann i rith an chéid seo caite. 

Tá sé beagnach dodhéanta áille fhiáin na n-easanna seo a chuimsiú i ngriangrafanna. Tá a lán lán uisce ann agus é ag tuitim ar lánluas trí dhuibheagáin a ghrean sé trí chloch an tsléibhe. An fhuaim. Na soilse. An t-uisce san aer. Bhabha! 

samhail

Chomh gioblach le préachán i Meán Fómhair.

Bíonn cuma thar a bheith neamhshlachtmhar ar na préacháin sna bólaí ag an am seo bliana i gcónaí. Tosaíonn siad ag foladh i Mí Iúil agus is iontach chomh giobach / gioblach a bhíonn siad faoin am seo. Beidh siad go breá snasta slíoctha arís sula i bhfad, ar ndóigh, ach anois.... Chum mé an tsamhail thuas ina n-onóir, na créatúir.

síobhal

Ní bhfaighidh tú an focal “síobhal” in FGB, ach tá sé ag Focal.ie leis an gciall “fibula”. Níor chum siad é. Thóg siad as foclóir na Sean-Ghaeilge é. Tháinig an focal ársa “síbal” isteach sa teanga go han-luath, ón Laidin “fībula”.

Cheannaigh mé an mhacasamhail seo thuas sa Bhurgúin cúpla seachtain ó shin ón siopa ag an Musée de la Civilisation Celtique atá suite mar a mbíodh oppidum mór de chuid na nAedui thart faoi am Julius Caesar. Tá an iarsmalannn seo go hálainn agus b'fhiú cuairt a thabhairt uirthi má tá suim agat i rudaí mar seo.

So, céard is síobhal ann? Biorán dúnta (safety pin, épingle de nourrice) atá sna cinn seo.  Fibule filiforme a thugtar air i bhFraincis. Níl mé cinnte den leagan Béarla. Is as píosa amháin cré-umha, ón rinn go dtí an greamán, atá na cinn ársa seo déanta. Sílim go bhfuil an cruth agus an fheidhm pósta go hálainn anseo san aon rud.p

D'fhiafraigh Aonghus díom le déanaí conas a tharla sé go ndearnadh ‘s’ de ‘f’ nuair a fuair na Sean-Ghaeil an focal “fībula” ar iasacht.  Tá cúpla focal eile mar seo againn: “srian” a tháinig ó “frenum" agus "sorn" ó "furnus”. Tháinig siad seo isteach sa Ghaeilge go luath, nuair nach raibh ‘f’ sa teanga mar fhuaim dá chuid féin. Bhí /v/ nó /w/ sa Ghaeilge Ársa san áit a bhfuil /f/ againn inniu: *wera in áit “fear”, mar shampla. San am céanna, áfach, bhí fuaim sa Ghaeilge Ársa a bhí an-chosúil le /f/, ag feidhmiú mar shéimhiú na fuaime /sw/.  Mar shampla, *swiūr (“siúr” sa tSean-Ghaeilge), ach *mo fiūr (“mo fiúr” nó “mo phiúr” sa tSean-Ghaeilge; “mo phiuthar” fós i nGaeilge na hAlban). Nuair a chuala na Sean-Ghaeil “fībula”, shíl siad, de réir dealraimh, gurbh é an leagan séimhithe den fhocal *swībula a bhí ann. Tháinig cúpla athrú eile ar a bhfocal ina dhiaidh sin: 

1. simpliú *sw go /s/ : *sībula.

2. séimhiú an chonsain /b/ idir ghutaí : *sībhula

3. teascadh an ghuta deiridh : síbhal (NB: ní thaispeántar an séimhiú i ngnáthlitriú an Sean-Ghaeilge: síbal).

Ar thuig sibh an méid seo ar fad?

cait & litríocht

Bhain John úsáid as Henri le Chat le mé a mhealladh ar ais chuig an mblagaisféar lá nó dhó ó shin. Ós é seo mo chéad bhlagmhír ó fhill mé (san Eilbhéis agus sa Fhrainc a bhí mé), seo cat eile daoibh, ar phostaer a chonaic mé in Luzern.

Cliceáil le méadú.

Man kann im Leben

auf vieles verzichten,

aber nicht auf Katzen

und Literatur!

Is féidir teacht gan a lán rudaí sa saol seo, ach ní gan chait gan litríocht!

Le fírinne, bhí mé maith go leor gan cheachtar acu ar feadh trí seachtaine, ach tá áthas orm go raibh Mike is Molly agus mo chuid leabhar ag fanacht liom anseo ar theacht abhaile dom!