An Draoi mar Gheoiméadraí

Tá mé díreach tar éis an leabhar seo a léamh. Leabhar amháin atá ann, cé go bhfuil dhá theideal agus dhá chlúdach air, ceann amháin i Sásana agus an ceann eile i Meiriceá. Tá an fear a scríobh é, Graham Robb, ina staraí a bhfuil clú bainte amach aige mar údar: The Discovery of France, Parisians: An Adventure History of Paris, agus dornán leabhar eile.

The Ancient Paths:

Discovering the Lost Map of Celtic Europe 

The Discovery of Middle Earth: 

Mapping the Lost World of the Celts

Ní Ceiltíoch (scoláire na gCeilteach) é Robb, ach rinne sé jab réasúnta maith ag cuimsiú stair fhada na gCeilteach ar an Mór-roinn. An teoiric úrnua atá aige ná go raibh suim ar leith ag na draoithe i ngluaiseacht na gréine - na grianstadanna go háirithe - agus i línte eile ar nós na klimata (atá cosúil leis na línte domhanleithid a fheictear ar léarscáileanna inniu). Bhí na línte seo chomh tábhachtach sin dóibh gur shuigh siad a gcathracha, a ndúnta, agus a gcuid teampall dá réir. 

Tá a lán léarscáileanna sa leabhar, agus a lán línte orthu ag taispeáint leagan amach dhomhan na gCeilteach, dar le Robb.

Bhain mé an-sult as an leabhar mar scéal. Is cumasach an scríobhnóir é Robb. Níl a fhios agam beo an bhfuil an ceart aige maidir lena theoiric, ach ní dóigh liom gur crank atá ann ar chor ar bith. Tá cuid na criticí ar amazon.com agus ar amazon.uk ag rá go bhfuair Robb na torthaí a bhí uaidh a bhuí le cherry picking nó scothroghnú. Is féidir go bhfuil cuid den cheart acu. Ach an ceart iomlán? Sin í an cheist.

Tá lón machnaimh tugtha ag Robb do scoláirí i gcúpla disciplín. Is fúthu siúd a theoiric a bhréagnú anois.   Idir an dá linn, tá spéis an phobail múscailte aige i stair na gCeilteach, rud a tharlaíonn ó am go ham, agus is dócha gur maith an rud é sin!

An Bhís (dán eile)

Éirí na gréine 

agus a luí. 

Tá dhá ghiall 

na bíse 

ag teannadh 

fós arís.

Dúluachair 

na bliana.

Lady Louse

Tá scéilín fíorghairid ag na Puget Salish faoi bǝsč’ad, an míol cnis. Tá sé le cloisteáil i Lushootseed anseo ó Vi Hilbert, cainteoir dúchais a fuair bás sa bhliain 2009. Tá an scéal le feiceáil (buntéacs agus léaráidí) agus le cloisteáil anseo freisin. Lady Louse a thugtar air i mBéarla. 

Chuir mé Sean-Ghaeilge ar an scéilín cúpla bliain ó shin, toisc gur thaitin doiléire an scéilín liom: céard is ciall leis?

Baí in chaillech Míl Étaig oc aittreb isin tig mór sin a hóenur cen chardiu cen choibdelchu.  Gabais-si scúap didiu 7 glanais in tech mór.  Ba mór int sal. Ránic-si íarom lár in taige móir co luid for sechrán.  Ní accas Míl Étaig aithirriuch.  Finit.

Agus seo é i nGaeilge an lae inniu:

Bhí an tseanbhean Míol Cnis ina cónaí sa teach mór úd ina haonar gan chairde gan ghaolta. Thóg sí a scuab lá amháin agus ghlan sí an teach mór. Bhí sé thar a bheith salach. Tháinig sí go lár an tí agus chuaigh sí amú. Ní fhacthas í riamh ina dhiaidh sin.

dán beag eile

Chonaic mé é iolar mar seo, iolar maol, ar maidin inné agus chum mé na línte ar an toirt. Is ó Íomhá Ghoogle a fuair mé an grianghraf, áfach.

Chonaic mé 
iolar ar bharr bile 
ag croitheadh 
a chuid cleití 
le clóca cluthar 
a chruthú 
in aghaidh fhuacht 
na maidine.

Geallaim daoibh nach dán a bheas sa chéad bhlagmhír eile!

cuairt a thabhairt

Tá muid ar tí
cuairt a thabhairt, 
cuairt a thabhairt, 
cuairt a thabhairt
ar chúl an tí,
gan chrá gan bhuairt,
'sé Seán a dúirt.

Dhá rud a chuir an rann páistiúil seo i mo cheann.  An rím a dhéanann “cuairt” agus “tabhairt” i mo chuid Gaeilge, agus an dán le Seán Ó Riordáin a thosaíonn mar seo:

Tá Tír na nÓg ar chúl an tí,
Tír álainn trína chéile,
Lucht cheithre chos ag súil na slí,
Gan bróga orthu ná léine,
Gan Béarla acu ná Gaeilge.

Craiceann an Domhain

Craiceann an Domhain

Ar chuala tú riamh

idir chodladh is dhúiseacht

craiceann an oráiste

á réabadh?

Craiceann miotalach?

Nó leictreach?

Torann statach

ag tabhairt le fios

go bhfuil craiceann ann

agus go bhfuil sé faoi strus?

Separated at birth?

Deighilte ag am breithe?

Séamus & Dustin

seilidí arís

Bhí seilide sa bhlagmhír roimpi seo. Tá sé chomh maith agam leanúint leis an ngastrapód.

Seo againn ridire ag troid le seilide.

Agus seo againn an rud céanna arís.

Mar is léir, maisíonn an dá phictiúr seo lámhscríbhinní ón meánaois. Is cosúil nach raibh an mhóitíf seo neamhchoitianta ag an am, dar leis an mblagmhír seo ón mBritish Library. Tá pictiúir eile mar seo le feiceáil ansin. Níos aistí fós ná na pictiúir iad féin, níl a fhios ag aon duine le cinnteacht an fáth a bhfuil siad ann. Cén scéal nó stair nó seanrá atá taobh thiar de na troideanna seo? Mistéir.

Thart faoin am céanna a chonaic mé na pictiúir thuas, chonaic mé an cartún seo a leanas ar an New Yorker. John Klossner a tharraing é. Cuid den cartoon contest a bhíonn ar siúl acu gach seachtain atá ann. Tugtar duais don duine a sholáthraíonn an caption is fearr. 

Chuir an fhoscríbhinn a bhuaigh an comórtas sceitimíní orm nuair a chonaic mé í an chéad seachtain eile:

“I see you are unfamiliar with French mythology.”

sram & ramallae

Tá cnuasach focal agam anseo a bhfuil “sliminess” agus an siolla -r(e)am- i gcoitianta acu. 

Tá an chéad dá cheann le fáil i dtéacsanna ón 17ú haois (Rosa Anglica i nGaeilge agus Annála na gCeithre Máistrí), agus an tríú ceann ón gcéad leath den 18ú haois (Foclóir Beaglaich & Cuirtin). Tá na cinn eile le fáil i leabhair a foilsíodh sa 20ú haois.

1. srem - a discharge from the eyes

2. réma (< Lat. rheuma) - rheum, phlegm

3. réamadh bhios san gceann (sainmhíniú de “pose” = head cold)

4. réam / réamadh - phlegm, rheum, catarrh

5. sream / sreamadh - matter running from the eyes

6. sram - (of eyes) gum; mucous discharge; rheum, slaver; slime

7. sréamlóg - slimy track

8. ramalach - slime or stagnant water (Connacht)

9. ramallae - slime (slime on fish ~ Kilkenny & Waterford)

10. ramallag - puddle (Scottish Gaelic)

Is féidir (dócha?) go bhfuil 1-6 gairid i ngaol. Céard faoi na cinn eile? An comhtharlú ar fad é go bhfuil an siolla ram- againn in uimhreacha 8-9 freisin? Cá seasann 7? 

síntonn

Is síntonn é an saol.

Is ó thwíteoir darb ainm Mamaí Mhór a fuair mé an nath seo. Smaoinigh air: lá is oíche, samhradh is geimhreadh, anáil isteach, anáil amach, bia isteach, cac amach, etc. etc. etc.

Simeon Stylites & na Manaigh

Seo iad na Manaigh i Nice na Fraince, gach aon ina aonar ar a cholún féin sa Phlace Masséna. 

Is cosúil gur fhoghlaim siad an faisean seo ó Shimeon Stylites, naomh a chaith 37 mbliana dá shaol ina chónaí ar philéar in aice le Aleppo na Siria. 

méanar & maynrey

Mogenair

Ceist a fuair mé ó Chiarán Dunbarrach ba thús leis an mblagmhír seo: 

Aon bharúil cad is sanas leis an fhocal Manannach ‘manrey’?

“Sona, sásta” a chiallaíonn“maynrey”, mar atá le feiceáil san abairt seo:

Ta mee maynrey dy vel oo maynrey! = Tá áthas orm go bhfuil áthas ort! 

An chéad rud atá le tabhairt faoi deara ná go bhfuil “maynrey” an-chosúil, in ainneoin an litrithe, le “méanra”, focal a bhí (atá?) le cloisteáil i nDún na nGall dar leis an Athair Dinneen. Leagan malartach de “méanar” is ea “méanra”.  Tá go maith, ach cad as do “méanar”?

Ní hansa! Seo é a scéal go hachomair:

maith + génair → mad-génair → mod-génair → mo-génair → mogénar → méanar

Thosaigh an tsraith seo míle bliain ó shin leis an gciall “maith + rugadh / was well born” agus críochnaíonn sé le focal nua a chiallaíonn “sona, fortúnach.” 

eineach, a scéal

Phléigh mé “eineach” mar chuid den fhocal “leathanach” (leath + eineach) an lá cheana. Cad as dó, an focal ársa seo a chiallaíonn “aghaidh”?

Ó thaobh na sanasaíochta de, séard a chiallaíonn “eineach” ná “tá súile ann”. Beacht agus an-ghonta mar shainmhíniú!

Seo iad na c éimeanna atá taobh thiar de ón Ind-Eorpais anuas go dtí an lá inniu. Tosóidh muid le dhá fhocal Ind-Eorpaise:

*eni “in” + *h3eku̯-, fréamh leis an gciall “feic, breathnaigh”

Tháinig siad le chéile sa chomhfhocal *eni-h3ku̯o- “a bhfuil súile ann,” *eni-ku̯ā sa Phrota-Cheiltis. (Bahuvrihi a thugtar ar a leithéid de chomhfhocal, má tá suim agat sa chúrsaí seo.)

As sin fuair muid INEQA- agus -INACCA in Ogham, agus “enech” agus “ainech” sa tSean-Ghaeilge.

Bhí ciall thánaisteach leis an bhfocal seo sa tSean-Ghaeilge mar atá “onóir” nó “clú”, díreach mar a úsáidtear “face, loss of face” i dteangacha eile. Bhíodh “lóg n-enech” nó “honour price” ag chuile dhuine ag an am sin.

Tá mé buíoch de David Stifter as a chúnamh leis an tsanasaíocht seo.

ar learg na gaoithe

learg

paiste de thalamh ard, leaca, slios;

tract of rising land, sloping expanse

Is maith liom an focal seo, agus is fíormhaith liom é sa chor cainte meafarach “ar learg na gaoithe”, nó “down the wind.” Seoltóireacht a bhíonn i gceist de ghnáth leis seo, ach baintear úsáid as go fileata i bhfocail an amhráin seo: 

“‘Dé Luain, Dé Máirt’ ag teacht chuige ar learg na gaoithe”

feacht, feachtas, feasta, éineacht

hi fecht sa

Tá “feacht” againn fós sa teanga, cé gur focal liteartha é den chuid is mó. Tá dhá chiall leis, mar atá “turas, eachtra” agus “uair, am”. Tá leagan eile de, “feachtas,” níos coitianta sa chéad chiall, agus úsáidtear go meafarach é mar “campaign” i gcúrsaí polaitíochta go háirithe.

Tháinig "fecht" agus an focal Breatnaise "gwaith" (= obair) ó *wekto- nó *wektā- sa Chomh-Cheiltis, a shíolraigh ón bhfréamh Ind-Eorpaise *wegh- (téigh, iompair i bhfeithicil). Tá na focail seo gaolmhar le "way" agus "wag(g)on" i mBéarla, agus le "via" i Laidin.

Tá “feacht” beo freisin, cé go bhfuil sé faoi cheilt, in dhá fhocal eile: “éineacht,” a phléigh mé sa bhlagmhír roimh an gceann seo, agus “feasta,” a phléigh mé tamall ó shin ar Stair an Fhocail. Seo a bheag nó a mhór an méid a dúirt mé ansin:

Thosaigh muid leis an abairt “in fecht sa” sa tSean-Ghaeilge, focal ar fhocal “an turas seo, an t-am seo,” .i. anois. D'athraigh idir chruth agus bhrí na bhfocal de réir a chéile le himeacht aimsire mar seo: in fecht sa ~ ifechtsa ~ fechtsa ~ ifesta ~ festa ~ feasta.

sanasaíocht

inoenḟecht

Iarradh orm ar Twitter inniu sanasaíocht a thabhairt ar dhá fhocal, mar atá “éineacht” agus “leathanach”. Tá an scéal taobh thiar díobh seo an-soiléir, buíochas le Dia, so bhí mé in ann an míniú a thabhairt do mo chairde gan dua.

Na blianta ó shin scríobh mé blúirí beaga faoi fhocail ar liostaí ríomhphoist agus chuir Caoimhín Ó Donnaíle le chéile iad anseo faoin teideal Focal an Lae.  Téann sanasaíocht le gach ceann de na 365 fhocal atá ann.

Tamall ina dhiaidh sin chuir mé cnuasach sanasaíochta eile le chéile, an ceann seo i nGaeilge ar fad.  Stair an Fhocail atá air. Pléitear 52 fhocal ann, ó “abhus” go “troigh”.

Sílim anois gur cheart dom leanacht ar aghaidh leis an tionscadal seo, i nGaeilge agus ar an mblag seo. Tosóidh mé anois díreach leis an dá fhocal a luaigh mé thuas.

éineacht

Sean-Ghaeilge “oínḟecht”, ó “oen + fecht” (aon + feacht); feacht = am, uair

leathanach 

Sean-Gh. “lethenach”, ó “leth + enech” (leath + eineach); eineach = aghaidh

Beidh níos mó le rá agam faoi na focail “feacht” agus “eineach” go luath!

Cú Chulainn agus an sliotar

oc áin líathroti

Co n-accae íarum Coin Culainn oc áin líathróite.

Ansin chonaic sé Cú Chulainn ag iomáin liathróide.

Tá an sliocht seo le fáil sa Táin (LU 4983). Is é Conchobhar a chonaic Cú óg ag iománaíocht, lena lorg ánae (a chamán) ina láimh agus an líathróit (an sliotar) roimhe.

Go dtí le déanaí, séard a bhí sa sliotar ná meall comhdhlúth de fhionnadh ba ar an taobh istigh, le heangach déanta as rón casta mar chlúdach. Beidh na samplaí seo le feiceáil i Musaem Náisiúnta na hÉireann ó 5 Meán Fómhair. Rinneadh an ceann is sine díobh seo thíos sa dara leath den 12ú haois!

Tá ceist agam oraibh. Cad as don fhocal “sliotar”? Is cosúil nach raibh sé acu i nGaeilge Mheánaoiseach.

séanairí le séanadh

ar ni gnáth nach sénaire bed airddiu neoch

Tá na focail seo le fáil in Leabhar Laighneach (294b22) ag deireadh Audacht Morainn, téacs a thugann comhairle do rí nó do fhlaith. Seo é an líne ar fad, agus leagan eile de as an eagrán a rinne Thurneysen de in ZCP ó chúpla lámhscríbhinn:

Apair fris nacha n-erbad i sénairecht, ar ni gnáth nach sénaire bed airddiu neoch.

Abbair fris ni·n-erbba do sēnairecht, ar nī gnáth nach sénaire bed ferr ar chāch.

Abair leis (.i. an rí) gan earbadh i séanaireacht, óir ní gnách go mbeadh séanaire amháin níos airde ná cách.

Nó i bhfocail eile:

Ná bíodh iontaoibh agat as bean (nó fear) feasa, toisc nach mbíonn duine acu níos fearr ná a chéile.

Tá an focal “séanaire” sa teanga fós. An chiall atá leis de ghnáth anois ná duine a aimsíonn uisce, .i. dowser nó water witch. An chiall is coitianta a bhí leis nuair a scríobhadh an téacs seo ná fáistineach, .i. fortune teller, soothsayer.

rialacha Leonard agus scéalta Sean-Ghaeilge

Fuair an t-úrscéalaí Elmore Leonard (Get Shorty, Pagan Babies, The Hot Kid, etc.) bás Dé Máirt. D'fhoilsigh sé a chuid rialacha scríbhneoireachta sa bhliain 2007. Phléigh mé iad i dteachtaireacht a chuir mé chuig Old-Irish-L cúpla bliain ó shin. 

1. Never open a book with weather.

The only instance of weather at the beginning of a story I can think of is largely an editorial artifact.  One story in Strachan's _Stories from the Táin_ begins "Féotar íarum i Cúil Sibrille.  Ferais snechtae mór forru co fernu fer 7 co drochu carpat."  (Then they spent the night in S.C. It snowed on them heavily, up to men's waists and the wheels of chariots.)  In the first place, this episode is part of the ongoing narrative in the Táin.  It's not set off in the MS as the beginning of a distinct chapter. Secondly, the snow is presented as a simple fact that explains why they got a slow start the following morning, not a long riff on the color of the sky, the shape of the clouds, the feel of the wind, and so on.

2. Avoid prologues.

Any real prologues in the tales?

3. Never use a verb other than “said” to carry dialogue.

No problem there.  Dialogue is almost always reported with the neutral and nearly invisble little word "ol", not with OI equivalents of "whimpered, shrieked, whispered, insisted, etc."

4. Never use an adverb to modify the verb “said” . . .

Check.  "Ol" is never modified.  Adverbs are not a common feature of OI.

5. Keep your exclamation points under control.

Exclamation points?  What?

6. Never use the words “suddenly” or “all hell broke loose.”

Hmmm.  I can't think of any instances of "suddenly" -- an adverb -- in the tales.  It's not that events don't happen suddenly in the tales, but the reader can see that without the adverb.

7. Use regional dialect, patois, sparingly.

OI is generally, and probably accurately, described as free of dialect.

8. Avoid detailed descriptions of characters.

Here, OI fails spectacularly.  We've all read the endless, static descriptions of warriors: their hair color and style, their clothing, armour, weapons, etc. etc.  On the other hand, aside from these formulaic set pieces, which it is easy to skip over, we don't hear much about the look of major characters such as Fergus, Conchobar, Cathbad as the action is unrolling.  We simply form of picture of them from their words and deeds.

9. Don’t go into great detail describing places and things.

Again, the tales tend toward formulas and hyperbole in descriptions of places/things such as hostels, chariots, chess boards.  Once they get that out of the way they don't burden the narrative with constant description ("the gentle green slope leading up to the entrance to the fortress"). The reader can fill in the picture for herself.

10. Try to leave out the part that readers tend to skip.

That would be above all the description of the sleeping compartments and their occupants in "The Destruction of Da Derga's Hostel"!  In the book _Scéalaíocht Ár Sinsear_ Kim McCone and Pádraig Ó Fiannachta give Modern Irish translations of nine tales including "Toghail Bruíne DaDerga".  In their translation they simply leave out most of that tedious block of paragraphs, noting "Leanann tuairisc fhada ar iomdhaí agus na laochra iontu...."

What we have in OI narrative is lots of action and dialogue and very little authorial intervention / interpretation. Elmore Leonard would be pleased.

Cad is aoir ann?

Má cheadaítear foclóir Gaeilge-Béarla, déarfar leat gurb ionann “aoir” agus “satire” nó “lampoon”. Ní scigaithris an chiall atá leis an aoir go bunúsach, áfach. Tá sainmhíniú beagáinín beag níos fearr le fáil san fhoclóir Gaeilge-Gaeilge An Foclóir Beag, mar atá “píosa searbh scríbhneoireachta a dhéanann ceap magaidh de dhuine nó de dhaoine.” Bhí aortha mar sin ann i bhfad ó shin, ceart go leor. Seo ceann gairid a bhfuil clú air:

Ro·cúala ní·tabair eochu ar dúana;

do·beir a n-í as dúal dó: bó.

Chuala mé nach dtugann sé eacha ar dhánta;

tugann sé an ní is dual dó: bó.

(Cliceáil anseo le tuilleadh a fhoghlaim faoin aoir seo.)

Ach is minic nach raibh greann dá laghad le fáil in aoir ar an seandéanamh. Séard a bhí ann de ghnáth ná mioscais , binb, tarcaisne, agus - minic go leor - mallacht. Tá an sainmhíniú is fearr den aoir Ghaelach le fáil i dteideal an amhráin seo leis The Ark: 

“This piece of poetry is meant to do harm.”

síntí fada, a dtábhacht

Tá na teangacha seo a leanas ag na Manaigh:

Albainis = Scots

Albáinis = Albanian 

Tá na h-ainmneacha comhionann ach amháin an síneadh fada. 

Agus tá níos measa fós ann:

Rómáinis = Romanian

Rómainis = Romansh

Romainis = Romani

Dia duit!

Conas a déarfá "Dia duit" i Sean-Ghaeilge? Cuireadh an cheist orm ar Twitter inniu. Seo é an méid a scríobh mé ar an ábhar sin deich mbliana ó shin i dteachtaireacht chuig Old-Irish-L.

> How many traditional Old Irish greetings could we choose from?

There are only a few, really.  Since none of them provides an exact match to modern English-language greeting formulas, some discussion is called for.  Styles of greetings, both verbal and physical (handshakes, bowing, kissing, etc.), seem to vary enormously across cultures and times.

Query: Did the early Irish shake hands?  Hug?  Salute?

Verbal greetings:

1.  "Fo chen!"  This is also written as one word, "fochen", but the stress is always on the second syllable.  A common variant is "mo chen, mochen, mochean", which seems to have survived longer in the language.

Context suggests that "fo chen" was a fairly formal expression of welcome.  Sometimes it's translated "hail!", which fits in certain contexts, as in "Scéla Mucce Meic Dathó" when Cet and Conall greet one another in rosc, each one beginning with "Fochen".  Sometimes "fochen" is followed by the preposition "do": "fochen duit"(= welcome to you), "ocus is fochen dóib" (= and they are welcome).

Oddly enough, there is a great big lacuna in DIL in regard to "fochen".  "Mochen" is discussed at some length as an adjective, but "fo chen" is totally ignored.  It's my impression, however, that "fo chen" is the earlier form.

As I suggested recently, the formal response to "Fo chen!" would seem to be "Is ed doróachtamar!"

Rather than make a long e-mail of this, I'll just list some other greetings, and get to them in subsequent messages:

2.  "Dia do betha!"  (and variants)

3.  The casual "Maith (trá / éim / sin / ann)."

4.  The questionable "Cindas sin?"

5.  "Betha ocus sláinte!"

6.  "Síd ocus soinenn!"

7.  "Atrae búaid ocus bennachtain!"

8.  The use of "Beir (...) imchomarc".

sailéad simplí samhrúil

Na Príomhchomhábhair: 

pluma mór dearg

abhacád

An Modh:

Gearr ina bpíosaí sách mór iad.

An Blastán:

salann garbh (Maldon, m. sh.)

sú líoma

ola olóige

piobar (Cubeb sa chás seo)

&

ola olóige le blas líomóide uirthi

má tá sé agat

In oiriúint do vegans!

searbhónta

Tosaigh le dhá bhriathar, servīre na Laidine agus fo·gní na Sean-Ghaeilge, pós le chéile iad, fan naoi mí agus céard a thiocfaigh amach? An t-arracht seo a leanas a bhí in úsáid againn go dtí gur cuireadh searbhónta a ionad.

Tá an stair beagáinín níos casta ná an míniú thuas, ar ndóigh, ach an rud is tábhachtach ná gurb ionann ciall do servīre agus fo·gní. Thug an briathar Laidine an t-ainmfhocal servant do na Francaigh i bhfad ó shin. Tháinig servant leis na hAngla-Normannaigh go hÉirinn mar ar bhuail sé le foirmeacha den bhriathar dúchasach fo·gní ar nós fognam / fónamh agus foganta / fónta. Cuireadh le chéile iad, et voilà. Dála an scéil, tá searbhfhoghantaidhe le fáil in FGB (Ó Dónaill) fós mar var.

An Gairdín Gluaisteach

An Gairdín Gluaisteach, Samhradh 2013

  Cliceáil.

Le fírinne, níl sé ró-ghluaisteach ar chor ar bith. Ní féidir liom é a thiomáint áit ar bith!

níos gáirsiúla ó aois go haois

nad fess can cland na cenel duit

Go luath sa seanscéal Immram Curaigh Maíle Dúin (Iomramh Churach Mhaoil Dhúin), casann duine dá chomrádaithe óga a neamhdhlisteanacht le Maol Dúin; is é sin, nach bhfuil a fhios acu cé hiad a athair is a mháthair. 

Sa leagan is sine den scéal, atá le fáil in Leabhar na hUidhre (1673), deir a chomrádaí:

“Tussu,” ol se, “nad fess can cland ná cenél duit, 7 nicon fes mátair ná hathair…”

“Tusa,” ar seisean, “nach bhfuil a fhios cén chlann ná cineál duit, agus níl a fhios do mháthair ná d'athair…”

I leagan níos déanaí den scéal a tháinig anuas chugainn sa lámhscríbhinn Leabhar Buí Leacan (YBL), deir an lead céanna:

“Ale, a Mael Duin,” ar se, “tusu na fes can cland na cenel 7 na fes cia cu rod cumthusin for otrach…”

Tá sé seo an-chosúil leis an gcéad leagan, ach amháin go bhfuil an tarcaisne níos boirbe. Deir sé “níl a fhios cén cú a rug thú ar charn aoiligh”. 

Sa leagan is déanaí dá bhfuil againn den scéal, sa LS Harleian 5280, tá sé níos boirbe fós:

“na fes cia cu rot·chac for otrach” = “níl a fhios cén cú a chac thú ar charn aoiligh”

Bhí leagan eile den mhasla seo beo fós ar bhéal na ndaoine sa Ghaeltacht:

“Níl a fhios cén cú a chac é ná cén madra gearr a bhaist é (.i. a mhún air)!”

íseal le hard

Fuair mé an rann seo an lá cheana in Zeitschrift für Celtische Philologie, imleabhar 7, leathanach 268. Séard atá ann ná eagrán a rinne Kuno Meyer de rann a fuair seisean sa lámhscríbhinn B.iv.2 de chuid Acadamh Ríoga na hÉireann, scríofa le Mícheál Ó Cléirigh sa chéad leath den 17ú haois.

Tá go maith. Tá na sonraí uilig agaibh. Anois, seo iad an bunleagan, leagan eile de i dteanga is litriú an lae inniu, agus aistriúchán Béarla:

Íssiol fri hard, ní bec búaidh;

slemoin fri garǔ caich ar n-úair;

intí diroindi samlaid,

bidh réidh riëm cech n-aimhréidh.

Íseal le hard, ní beag bua;

sleamhain le garbh cáich ar uair;

an té a rinne amhlaidh,

beidh réidh roimhe gach aimhréidh.

Lowly toward the high, no small virtue;

smooth to the rough of each in turn;

whoever does thus,

every difficulty he encounters will be easy.

Ach tá níos mó ann. Fuair mé amach go bhfuil an chéad leagan de na focail seo i bhfad níos sine ná a bhfuil againn thuas. Tá siad le fáil mar nóta imill i lámhscríbhinn Laidine ón 10ú haois ar a dtugtar Codex Bernensis. Seo iad ar bharr an leathanaigh (fol. 117a):

Agus seo mar a cuireadh i gcló iad in Thesaurus Palaeohibernicus, iml. 2, lch. 235:

Brigit dixit:

Isel fri art

tailciud fri gargg

cáith a uuair

cachóin dogéna samlid

bid reid riam cach n-amreid.

Íseal le hard

géilliúil le garg

cách ar uair;

gach aon a dhéanfaidh amhlaidh

beidh réidh roimhe gach aimhréidh.

Táimse i bponc.

Túsa indu-

lig a ribar

“Tú-sa i ndulig,” ar Ibar.

Tosaíonn an abairt seo ag deireadh líne amháin sa lámhscríbhinn agus críochnaíonn sí ar an gcéad líne eile, mar atá le feiceáil thuas. Dúirt an t-ara Iobhar an méid seo le Séadanta sa Mhacghníomhartha. “Tá mé i bponc” a déarfaí i nGaeilge an lae inniu.

Is ionann “dulig” agus “doiligh” (= deacair, dona), focal atá againn fós, ach in úsáid anseo mar ainmfhocal. Focal ar fhocal: “Tá mé in áit / i rud atá deacair,” nó “Tá mé i ndeacracht.”

Maidir leis an tsanasaíocht, tháinig “doiligh” ón rémhír do- (= nach féidir, atá an-deacair, dona) móide foirm den bhriathar “fo·long” (= fulaing). I bhfocail eile, ciallaíonn sé “deacair a fhulaingt”. (Má tá do-fhocal ann, is iondúil go mbíonn so-fhocal ann freisin, mar atá “suilig” sa chás seo. Níor mhair sé beo go dtí an lá inniu, go bhfios dom.)

Tá foirm eile den fhocal "doiligh" beo bríomhar i nGaeilge na hAlbain. Mar shampla: 

Tha mi duilich. = Tá brón orm.

Ní fraocháin iad seo!

Mar a deir an teideal, ní fraocháin iad seo, cé go bhfuil siad ar choimhéid leo agus tá beagnach an dath céanna orthu.  Maidir leis an mblas atá orthu, déarfainn go bhfuil sé cosúil le péitseog measctha le fraochán. Amelanchier alnifolia an t-ainm oifigiúil atá ar an bplanda. Tá dornán ainmneacha air i mBéarla: serviceberrry, sarvisberry, saskatoon, etc. (Ainmníodh príomhchathair Saskatchewan as an gceann deireanach seo.)

“Caora sceach na sead” a thugtar orthu seo i nGaeilge. Chruinnigh mé na caora sa bhabhla thuas tráthnóna inniu ag bun an chnoic. Seo a ndearna mé leo uair an chloig níos déanaí:

Is le plumaí nó le silíní a dhéantar le clafoutis de ghnáth, ach tá mé cinnte go mbeidh an leagan seo blasta. Níl a fhios le cinnteacht fós, óir tá sé ag fanacht linn sa chistin fós. Seo an t-oideas an-simplí a d'úsáid mé, ceann a fuair mé ó chara thiar sa bhliain 1983.

An Gairdín Gluaiseachtach 2013

An Gairdín Gluaiseachtach 2013

Tá a lán plandaí éagsúla ag fás i leaba mo truiclín i mbliana. Tá an chuid is mó acu réasúnta íseal le nach ndéanfaidh an ghaoth dochar dóibh agus mé ag tiomáint. Ní turais fhada atá i gceist, pé scéal é, agus bíonn siad uilig ar shráideanna na cathrach, ní ar an mótarbhealach.

Níl an gairdín chomh taibhseach agus a bhí sé na blianta eile, ach is dóigh liom go bhfuil charme discret aige mar sin féin. Agus tá glasraí ann i mbliana!