ceann gan cholainn?

An macalla de “shealgaireacht ceann” na Sean-Cheilteach é an lampa tornapa seo?

Bhí sé de nós ag gaiscígh Cheilteacha ar an Mór-roinn cinn a gcuid naimhde a theascadh agus a bhreith leo abhaile mar thrófaithe. Luaitear an nós céanna i seanscéalta na nGael. Sa sliocht seo as Scéal Muice Mhic Dathó tá laochra na hÉireann ag sáraíocht ag féasta faoi cé acu is cróga. Beidh cead ag an laoch is fearr an mhuc a roinnt agus an churadhmhír a ithe.

“Ata imorro,” ar Conall.

“Luím luighe mo thuaithe, ó ghabh mé ga im láimh, ní minic a bhí mé gan cheann Connachtaigh faoi mo cheann ag codladh, agus gan duine a mharbh gach aon lá agus gach aon oíche.”

“Toṅgu na toṅgat mo thuath, o ra-gabus gai im láim, nach menic robá cen chend Connachtaig fóm chind oc cotlud, ocus cen guin duine cech oen lá ocus cech oen aidchi.”

“Is fíor,” arsa Cead, “gur laoch níos fearr ná mise tusa. Dá mbeadh Anluan sa teach, thabharfadh sé comhrac ar chomhrac duit. Is náire dúinn nach bhfuil sé istigh.

“Is fir," or Cet, "at ferr do laéch andó-sa. Mad Anluan no-beth is taig, doberad comram ar araile duit. Is anim dún na fil is taig.”

“Ach tá,” arsa Conall, ag tabhairt cheann Anluain as a chrios. Agus radann sé ar ucht Cheid é le gur bhris brúcht fola ar a bhéal.

“Atá imorro,” ar Conall ic tabairt chind Ánlúain assa chriss, ocus nos-leice do Chet ar a bhruinni, cor-roimid a loim fola for a beolu.

síthe na hÉireann

Laud 610, f120v

badair oslaicte sidha eireann im samain

Bhí síthe na hÉireann oscailte um Shamhain.

Agus céard go díreach a thiocfadh astu dá mbeidis ar oscailt i mbliana?

Tá an abairt seo as Macgnímartha Finn, atá scríofa i lámhscríbhinn Gaelach atá i mbraighdeanas fós ag na hOxonians thall i Sasana.

Tiarna na Marbh

Mictlantecuhtli

Ciallaíonn an t-ainm Nahuatl seo “Tiarna Mictlan”. Is ionann Mictlan agus “Tír na Marbh” i miotaseolaíocht na nAstacach. Tá an íomhá seo le feiceáil sa Museo Rufino Tamayo in Oaxaca, ceann de na músaemanna beaga is fearr ar domhan (i mo thuairimse).

Mar a dúirt mé i nóta tráchta ceangailte leis an mblagmhír roimh an gceann seo, tá daoine i SAM, Críostaithe bunchreidmheacha den chuid is mó, a smaoiníonn go raibh “dia na marbh” ag na Gaeil, agus gur “Samhain” an t-ainm a bhí air. Tá breall orthu.

Ach is cosúil go raibh pearsa miotaseolaíochta eile ag na Sean-Ghaeil ar a dtugtar “Tiarna na Marbh” uaireanta, .i. Donn. Tá cónaí air i dTeach Duinn, oileán beag carraigeach amach ó Inbhear Scéine (Kenmare Bay), in aice le hOileán Baoi (Dursey), a dtugtar “An Tarbh” air inniu. Tá scéilín sa Dinnseanchas a mhíníonn an miotas seo, cé go dtugann sé spin críostaí dó. Tá an bunleagan ar fáil anseo. Seo agaibh an scéal i nGaeilge an lae inniu:

Teach Dhuinn (Tech nDuinn), cad as don ainm sin? Ní hansa.

Nuair a chuaigh mic Mhíl aniar go hÉirinn, dúirt a ndraoi leo, “Má théann fear agaibh suas ar chrann na loinge,” ar seisean, “agus má chanann sé dícheadail in aghaidh Tuatha Dé ar dtús, brisfidh an cath orthu (.i. cloífear iad) agus is linn a bheas a dtír go brách. Agus éagfaidh an fear a chanfas an briocht.”

Bhí crannchur acu agus thit sé ar chrann Dhuinn a dhul suas ar chrann na loinge. Sin mar a rinneadh. Chuaigh Donn suas ar an seol agus chan sé briochtaí ina n-aghaidh, agus chuaigh sé síos ansin agus dúirt: “Dar déithe, ní bheidh ceart ná cóir daoibh feasta!”

Ansin chan Tuatha Dé dícheadail ina n-aghaidh ar ais ón tír mar fhreagra. Tar éis dóibh Donn a mhallú tháinig crith-ghalar isteach sa long gan mhoill. Dúirt Amhairghein, “Gheobhaidh Donn bás, agus ní bheadh sé rathúil dúinn a chorp a choinneáil, ar eagla go dtolgfaidh muid an galar. Má thugtar Donn i dtír linn, beidh an galar in Éirinn go brách.” Dúirt Donn, “Beirtear mo chorp chuig aon cheann de na hinsí seo agus tabharfaidh mo mhuintir beannacht orm go brách.”

Tháinig stoirm mhór orthu ansin de dheasca bhriochtaí na ndraíonna agus bádh an bárc a raibh Donn ann. “Beirtear a chorp go dtí an charraig úd thall,” arsa Amhairghein. “Tiocfaidh a mhuintir go dtí an áit sin.” Teach Dhuinn a thugtar air dá bhrí sin.

Is ar an ábhar sin a thagann anamacha na bpeacacha go dtí Teach Dhuinn ar dtús ar a mbealach go hifreann, de réir na bpágánach, lena mbeannacht a chur ar anam Dhuinn. Más anam fíréanta an aithrigh atá ann, áfach, feiceann sé an áit i bhfad uaidh agus ní théann sé amú. Is é sin creideamh na bpágánach. Teach Dhuinn a thugtar air dá bhrí sin.

Muck Olla, nó...

... trick or treating ar Oíche Shamhna i gContae Chorcaí sa naoú haois déag:

Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, Volume 2 (1892)

pp. 308-09

Maidir leis na foregoing fables, is scéalta ón mbéaloideas iad faoi mhuc mhór nó muca móra a chreach is a bhánaigh an ceantar agus a mharaigh Gearaltach éigin. Is féidir, ar ndóigh, gurb ionann “muck” agus “muc” agus go bhfuil baint ag “olla” leis an aidiacht “oll = ollmhór”. Ní dóigh liomsa gur muc déanta as olann atá i gceist!

Pé scéal é, tá an láir bhán chéanna le feiceáil fós i lár an gheimhreadh sa Bhreatain Bheag, mar a dtugtar Mari Lwyd uirthi. Téann sí ar thosach na ndaoine a théann ó dhoras go doras ar Oíche Chinn Bhliana thall ansin.

Déantar tagairt thuas do na rannta a chan na daoine a lean an láir in Éirinn, agus go háirithe don second distich a raibh coarse expressions ann. Is cosúil go mbeidh a fhios agaibh céard go díreach atá i gceist má tá sibh sách archaeological.

An bhfuil níos mó faoin scéal seo ag éinne anseo?

luí na gréine i bPáras

7 Deireadh Fómhair 2010

(cliceáil le méadú)

Fuair mé dornán grianghrafanna ó Mhaxime (a chonaic sibh sa chistin cúpla blagmhír ó shin) inné, grianghrafanna a thóg sé óna árasán i bPáras den ghrian ag dul faoi ó lá go lá. Is dóigh liom go bhfuil an ceann seo go hiontach.

leathlitreacha

Deirtear go dtuigeann lucht an léinn leathfhocal. Tuigeann lucht léite lámhscríbhinní leathlitir freisin. Seo dhá cheann acu:

corp

Níl san “r” seo ach an dara leath den litir R. Ní bhactar leis an gcuaille.

cen

(gan)

Séard atá in easnamh anseo ná an trasnán sa litir e nó E. Déantar an litir a shíneadh freisin le go mbíonn spás ina hucht (nó ina baclainn?) i gcónaí le haghaidh na litreach a thagann ina diaidh, an “n” sa chás seo.

Seo é an t-aon leathlitir atá coitianta, go bhfios dom, i gclódóireacht an Bhéarla: an i a chaill a phonc in ascaill an f.

béile Liobánach

Sheol mo neacht Jessica dornán grianghrafanna chugam inné, pictiúir a thóg sí le linn cuairte orainn i Mí Lúnasa. Rinne Maxime-le-Parisien, a bhí ar cuairt orainn san am céanna, béile mór Liobánach dúinn oíche amháin. Ba cheart dom “lá amháin” a rá, toisc gur chaith beagnach an lá ar fad sa chistin á chur le chéile. Mionghearrtar go cúramach chuile rud a théann isteach i mbéile mar seo.

Seo radharc ar an bhféasta, díreach roimh shuí chun boird dúinn:

Bhí 1o mias againn, móide arán pita agus fíon, gan trácht ar an milseog!

suas ó dheas, síos ó thuaidh

An ndeir éinne agaibh “síos ó thuaidh” nó “d'eitil mé síos go hÍoslainn”? Bhíodh an córas seo coitianta i nGaeilge na hÉireann agus na hAlban tráth den saol. Cuireadh an úsáid seo de “síos” agus “suas” i gcuimhne dom aréir nuair a bhí mé ag léamh scéal Gàidhlig ó Albain Nua*:

“Thuirt e gu robh iad cho fada sios as an tuath [= sa tuaisceart] agus gun cluinneadh iad air oidhche gheamhraidh, gun cluinneadh iad an nighean aig Santa Claus a’ cluich ’sa chlàrsach mhór shios.”

Agus níos faide anonn sa scéal:

“’S an ceann bliadhna neo dhà as dheaghaidh sin [= ina dhiaidh sin] chaidh an duine sin suas dha na Staitean Aonaichte agus chaidh e gu lighiche sònraichte [lia speisialta] a bha shuas ann a’ New York....”

Tá “suas go Corcaigh, south to Cork” agus “síos go Cúige Uladh, north to Ulster” in FGB, ceart go leor, ach ní cuimhin liom iad seo a léamh i nGaeilge an lae inniu. Theip orm samplaí díobh a fháil i Sean-Ghaeilge.

* “Am Fear a Chaidh an Ceann a Ghearradh Dheth” le Eòs Nìll Bhig (Joe Neil MacNeil) in The Blue Mountains and Other Gaelic Stories from Cape Breton / Na Beanntaichean Gorma agus Sgeulachdan Eile à Ceap Breatainn, curtha in eagar le John Shaw, McGill-Queen's University Press, 2007

i dtaisce

Murab ionann agus cat Néidí, ní bheireann mo dhá chat féiríní chugam. An mhalairt ar fad. Beireann siad rudaí beaga leo “ar iasacht” agus cailleann siad iad. Ní raibh an peann nua a thaitin go mór liom ar mo dheasc anocht. Mar a dúirt mé anseo tamall ó shin, “Is maith le Michael pinn, tairní, agus cipíní itheacháin,” mar sin is airsean a smaoinigh mé láithreach bonn. Síos ar mo ghlúine liom, ag smúrthacht faoin radaitheoir. Ní bhfuair mé an peann ansin, ach seo thuas an dá rud a fuair mé: bonn tíu krónur ón Íoslainn agus liathróid phlaisteach a bhfuil bolgáin sholais LED inti. Lasann siad nuair a bhogtar an liathróid. Cheannaigh mé do na cait í níos mó ná bliain ó shin agus chuaigh sí as amharc i gceann lá nó dhó. Bhí áthas ar Mhichael í a fheiceáil arís!

Ach tá an peann nua caillte fós. Agus ní raibh mé riamh san Íoslainn.

neamhlíneacht

Cén fáth a bhfuil an dá fhocal seo, “hangeul” agus “iarsin”, cosúil lena chéile?

Ní hansa. Tá siad beirt scríofa le litreacha. Ach ní thagann na litreacha ar lorg a chéile i líne dhíreach.

San fhocal Gaeilge (nó Sean-/Meán-Ghaeilge, le bheith cruinn), tá an R in shuí faoin A i bhfoirm trasnáin. Tá an déghraf seo AR an-choitianta sna lámhscríbhinní. Sa dara leath den fhocal, tá an I suite faoin S, agus tá an N ag foluain os cionn an SI mar thrasnán forscríofa. Tá an giorrúchán seo an-choitianta freisin. Is ionann “iarsin” agus “ansin” nó “ina dhiaidh sin”.

Is focal Cóiréise é an dara ceann. Séard atá ann ná ainm na scripte, Hangeul nó Hangul, a úsáidtear leis an teanga sin a scríobh. Seo miondealú den fhocal:

Tá neamhlíneacht le fáil ar fud na háite i lámhscríbhinní Gaeilge. Murab ionann agus Hangul, bhí sí roghnach i nGaeilge. Ní raibh iallach ar an scríobhaí na litreacha a charnadh ar mhuin a chéile. Rinne sé é seo uaireanta le spás a choigilt, agus uaireanta (sílim) toisc gur bhain sé taitneamh as neamhlíneacht.

borradh faoi Oíche Shamhna

De réir alt ar an Wall Street Journal inné, tá siopadóirí is miondíoltóirí i Meiriceá ag tabhairt “an dara Nollaig” mar leasainm ar Oíche Shamhna na laethanta seo. Ceannaíonn níos mó againn maisiúcháin le haghaidh na féile seo (68% againn) ná le haghaidh na Nollag + Hanukkah + Kwanzaa (66%) ná le haghaidh na Cásca (34%).

Bhí mé sásta gur luaigh an t-alt bunús Gaelach na féile. Bhí an fuaimniú ceart den ainmfhocal Gaeilge ann freisin, cé nach dtuigtear -- mar is iondúil -- nach ionann Samhain agus Oíche Shamhna.

The holiday has roots in the Celtic holiday of Samhain (pronounced SOW-win), a night when the veil between the natural and supernatural worlds was thought to be most transparent.

taibhse an chnádáin

Is ó Rann na nGág a d'fhoghlaim mé an téarma “taibhse an chnádáin” (= the bogey man) an lá cheana. Mar is iondúil, is é an chéad cheist a chuir mé orm féin ná “cad as dó, cén scéal atá taobh thiar de?" Agus an dara ceist ná “cén cnádán atá i gceist?” Níl raibh mé cinnte, toisc nach bhfaca mé bogey man riamh (ar feadh m'eolais). Tá ar a laghad dhá chnádán sa Ghaeilge:

cnádán nó natterjack toad

cnádán úcaire nó leadán úcaire

Is suimiúil an rud é nach bhfuil an focal “cnádán = natterjack” in FGB, cé go bhfuil sé in de Bhaldraithe s.v. toad. Tá an dá fhocal ag focal.ie. Agus tá “cnádán” eile ag Pota Focal (cé go bhfuil sé ag FGB freisin mar “cnádánacht = bickering; irritating, disagreeable, talk”).

Cén cnádán atá i gceist? Agus cén fáth??

feel

Ar chuir tú dua ort féin riamh le Gaeilge a chur ar abairt Bhéarla a bhfuil an briathar “feel” inti? Céard faoi na trí cinn seo? Thug mé cúpla iarracht ar aistriúcháin. Níl sa dara ceann ach míniú, dáiríre. Tá an tríú ceann beagán aisteach (d'aon turas). Moltaí ag éinne?

I feel good. ≈ Tá aoibh mhaith orm.

You feel good. ≈ Is breá liom do chorp in aice liom.

This sunshine feels good. ≈ Taitníonn taitneamh seo na gréine liom.

dath an fhómhair

Níl a fhios agam cén t-ainm atá ar an bplanda seo. Fuair mé é ag fás i measc na fiaile cois an chosáin an lá cheana. Ghearr mé gas de toisc gur thaitin dath na mbláthanna liom: buí atá ag éirí donn. Seo é dath an fhómhair domsa.

Jaaghey Meelowit

Cén teanga í seo?

Cé atá ag breathnú ort?

Nó céard?

Aguisín:

Ulchabhán cosúil leis an ceann seo a fheicimse san M thuas. Dá mbeadh GIMP foghlamtha agam, thabharfainn iarracht ar an M a fhorshuíomh ar an ngrianghraf seo.

Aguisín eile: Tig libh an M a fheiceáil forshuite ar an ulchabhán anseo, a bhuí le Dubhaltach.

Tá dúcheist agam daoibh.

nach rucad 7 nach berthar

Ca mac nach rucad 7 nach bérthar 7 mac d'ainm fair?

Cén mac nach rugadh is nach béarfar agus mac mar ainm air?

Tá an dúcheist seo le fáil i Leabhar Fhear Maighe. Má dhéantar cuardach Google (nó eile) gheofar an freagra. An bhfuil sé agat gan chuardach a dhéanamh?

briochtaí ban

Plomb du Larzac

Seo íomhá d'inscríbhinn ar bhileog luaidhe a fuarthas sa Fhrainc sa bhliain 1983. Is ceann de na téacsanna is faide a fuarthas riamh i nGaillis, teanga ársa na nGall (Gauls).

Seo dhá fhocal ón inscríbhinn thuas, a scríobh sna litreacha ar a dtugtar “scríbhneoireacht reatha Rómhánach” nó Latin cursive:

bnanom bricto[m]

Agus seo dhá fhocal ó Leabhar na hUidhre (líne 10015):

brectu ban

An dá fhocal ceannann céanna atá iontu, dáiríre, cé gur scríobhadh an leagan Gaeilge timpeall 1,000 bliain níos déanaí. Is cosúil go raibh eagla ar na Ceiltigh roimh dhraíocht na mban leis na mílte bliain anuas! Sa lúireach seo a chuirtear i leith Phádraig Naofa deir sé:

Tocuiriur etrum indiu inna huli nert-so [...]

fri brichtu ban ocus gobann ocus druad!

Cuirim idir mé [agus olc] inniu gach uile neart

in aghaidh briochtaí ban agus gaibhne agus draoithe!

iógart Turcach & iógart Gréagach

Thug cara liom, a rugadh is a tógadh san Eilvéis, próca dom leis an lipéad “Bire i Rotwy” air. Is é sin le rá “piorrai i bhfíon dearg”. Rinne sé féin iad. D'ith mé ceann acu anocht. Bhí sé an-bhlasta in éindí le daba mór den iógart seo:

Ach, a dúirt mé liom féin, céard is ciall le “chobani”? Iógart Gréagach atá ann, ach ní aithním “chobani” mar fhocal Gréigise. Níl cuma na Gréigise air ar chor ar bith. Beagán taighde san áit iondúil agus voilà: is focal Tuircise é a chiallaíonn “tréadaí”. (Dála an scéil, is i dTexas a dhéantar an iógart “Gréagach” seo.)

Ansin chuimhnigh mé ar scéal a léigh mé cúpla mí ó shin faoi fhear Gréagach a bhfuil a aghaidh le feiceáil ar "iógart Turcach” a dhéantar sa tSualainn:

Is cosúil go raibh ionadh an domhain ar mo dhuine, a rugadh is a tógadh sa Ghréig agus atá ina chónaí ann fós, nuair a dúirt cara leis a bhí ar chuairt sa tSualainn go bhfaca sé ansin é, ar iógart Turcach!

Cad é an Ghaeilge ar “turnabout is fair play”?

gorm, glas, uaine?

Leabhar Laighneach 54a 36

Tucait dano cucu a fáinne ... 7 a n-étguda eter chorcair 7 gorm 7 dub 7 úaine, buide 7 brecc 7 lachtna, odor, alad 7 riabach.

Ansin tugann siad chucu a gcuid fáinní ... agus a gcuid éadaí, idir chorcra is gorm is dubh is uaine, buí is breac is lachna, odhar, ballach is riabhach.

Ní luaiter an focal “glas” sa sliocht seo ón Táin, ach bhí sé sa Sean-Ghaeilge freisin. Seo agaibh a bhfuil le rá ag DIL (Foclóir na Sean- agus na Meán-Ghaeilge) faoi roinnt agus úsáid na ndathanna sa teanga anallód. Tá cuid mhaith den mhíniú seo fíor fós, i dteoiric ar aon nós. An fhírinne ná go leanann muid córas an Bhéarla chomh fada agus is féidir. (Ná stopaigí anseo, le bhur dtoil, mar tá ceist thábhachtach agam daoibh ag bun na blagmhíre seo!)

gorm

blue (generally deep-blue, caerulean, as opposed to “glas”)

• of crystal, metallic sheen
• often of weapons or armour
• of sea or water
• of sky

green

• of verdure, vegetation; water

dark, swarthy, black

glas

various shades of light green and blue, passing from grass-green to grey, opposed on the one hand to “uaine” and on the other to “gorm”

green or greenish hue

• of growing things, grass, trees, etc.

blue, greenish blue; greyish blue

• of the blue dye extracted from woad (hence called “glasen”)
• of metal
• of frost or ice

shades of grey

wan (of complexion)

bluish, livid, discoloured

faded (of garments)

úaine

green, verdant

• of fields, hills, etc.
• of estuaries, rivers, etc. blue or green
• in descriptions of people, of the eye
• of clothes, armour etc.

An cheist anois! Mar a dúirt mé thuas, is dóigh liom go leanann an chuid is mó againn córas an Bhéarla an chuid is mó den am. D'fhoghlaim muid, ar ndóigh, go mbíonn daoine ón Afraic “gorm” de ghnáth, agus go bhfuil dath “glas” ar bhréidín roimh a dhathú. Tá go maith agus níl go holc, ach abraigí liom ...

Cén t-idirdhealú a dhéanann sibh idir “ghlas” agus “uaine”?

Ar chóir dom pictiúir a chur suas le go mbeidh deis agaibh glas nó uaine a thoghadh i ngach cás?

“á” #2

A .i. fen nó carr nó carpat

Á .i. féan nó carr nó carbad

Tá “á” eile sa tSean-Ghaeilge. Seo thuas an sainmhíniú de atá ag Cormac in Sanas Cormaic (ca. 900 A.D.). Tugann sé rann beag dúinn freisin a bhfuil an focal “á” i ngach líne de. Chuir mé an rann sin i mblagmhír eile beagán níos mó ná bliain ó shin, anseo.

Tá an focal féan beagnach marbh sa Ghaeilge. Tá sé againn in FGB mar fhocal Lit. leis an gciall wain, wagon. Is minic a bhíonn focail Ghaeilge a thosaíonn le f gaolmhar do fhocail a thosaíonn le v sa Laidin agus le w sa Bhéarla: fear ~ vir ~ were(wolf), mar shampla. Sa chás seo, tá féan, wain, agus wagon gaolmhar le chéile, agus le vehiculum agus via na Laidine chomh maith. Tagann siad uile ón bhfréamh Ind-Eorpaise *wegh-.

“á” #1

Focal deas gonta eile nach bhfuil sa teanga a thuilleadh:

á

A fhir há!

A fhiacail!

Is ar éigean atá an focal beag seo le fáil sa tSean-Ghaeilge féin ach amháin i gcineál meafair ar a dtugtar kenning. (Is oth liom nach bhfuil Gaeilge ar an bhfocal seo fós.) Is ionann “á” agus “béal”, agus is ionann “fer á” agus “fear béil” .i. “fiacail”. An-deas mar íomhá, nach ea? Dála an scéil, níl sa ‘h’ thuas ach iarracht ar bheagán téagair a thabhairt don fhocal beag seo. Ba sheanchleas é seo ag na scríobhaithe: “hí” in áit “i” agus mar sin de.

Séard atá sna focail thuas ná an chéad líne den rann seo, a chuirtear i mbéal Phádraig Naofa in Bethu Pátraic, nó Vita Tripartita Sancti Patricii (cuid a dó, línte 1618-21). Deirtear gur bhain Pádraig fiacail as a bhéal agus gur thug sé do Easpag Bróin í mar bhí an naomh an-cheanúil air.

A ḟir há,
ocus mennután immbá,
ó [a]táam i n-ar [m]bíu
nochot acca cosindíu.

A fhir bhéil,

agus an teachín ina raibh tú,

ó táimid inár mbeatha

ní fhaca mé go dtí inniu thú.

Tá trí rann eile sa dán seo, ach is leor an chéad cheann anois.

an corp i nGaeilge

1. Nuair a léann tú an focal “lámh”, an smaoiníonn tú ar (a):

Nó ar (b):

Nuair a léann tú an focal “géaga”, an smaoiníonn tú ar (c):

Nó ar (d):

Ag breathnú ar an bpictiúr seo thíos:

cad é an focal is túisce a thagann i do cheann?

(e) lámh

(f) rí

(g) sciathán

Ba bhreá liom bhur bhfreagraí a chloisteáil.