dialann vs. cín lae

Phléigh mé focal a tháinig ar an saol trí earráid (“gósta” nó “taibhse” a thugtar ar a leithéid) sa bhlagmhír roimpi seo. Tá sé chomh maith agam ceann eile a phlé. “Dialann” atá i gceist agam, focal “nua” ar éirigh leis chomh maith céanna le “bliosán”, nó níos fearr fós.

Risteard Pluincéad a chum an focal seo ar dtús. Rinne sé comhfhocal de “dia = lá” agus “lón = soláthar bia”, mar aistriúchán ar an téarma Laidine “diarium” a chiallaíonn “daily ration”,  go háirithe san iolra “diaria”. Ach tá brí eile le “diarium”, mar atá “diary, journal”. Thóg Edward Lhuyd an focal seo ó fhoclóir an Phluincéadaigh agus chuir sé ina fhoclóir féin é mar “dialon, diary or day-book”. Chuaigh an focal ó fhoclóir go foclóir mar “dialon” ar dtús agus ansin mar “dialann”, toisc gurb ionann “lann” agus “áit”. Tá “dialann = day place” ar aon dul le “bialann, otharlann, leabharlann” srl., agus cuma na dea-Ghaeilge air.

diarium, nó lón bia

Ach, ní raibh gá leis an bhfocal seo riamh! Bhí téarma an-deas ann cheana féin, mar atá “cín lae”. Is focal ársa “cín” a chiallaíonn “leabhar”. Tháinig sé on Laidin ach is cosúil go raibh sé sa teanga le fada. Tá an iontráil seo againn in Sanas Cormaic (ca. AD 900) :

Cīn memraim a quinque, ar it cōic tūaga ata tēchta do bith innti.

Is ionann “cín” agus “meamram”, toisc go mbíonn cúig leathanach inti ó cheart.

Tá an míniú seo ceart ar fad, ach amháin gur ó “quina” (= déanta as cúig rud) a tháinig an focal, seachas ó “quinque” (= cúig).