an drochshaol ca. 1400

Seo nóta truamhéalach a d'fhág Murchadh Ó Cuindlis ar phíosa beag páir in Leabhar Buí Leacáin. 

IS doilig lind in mil mu

i- do gabad in ar paindter

do gaid dona d___thib

drochenig & is mesa lind

ina sin urmor ar muind

tire dobeth ag ec & dar lim

ni slan in becan dib nach

uil na laigi & ni lugaidi

a saith a mbeth re bas uile.

Seo iad na focail chéanna i litriú an lae inniu:

Is doiligh linn an míol má a gabhadh inár bpaintéar a ghoid do na daoinibh (?) drocheanaigh agus is measa linn ná sin formhór ár muintire a bheith ag éag agus dar liom ní slán an beagán díobh nach bhfuil ’na luí agus ní lúide a sáith a mbeith le bás uile.

Agus seo athrá de i nGaeilge an lae inniu.

Is doiligh linn an giorria a gabhadh inár ngaiste a bheith goidte leis na daoine (?) mí-onóracha agus is measa linn ná sin formhór ár muintire a bheith ag fáil bháis agus dar liom ní slán an beagán díobh nach bhfuil ina luí agus tá an méid céanna acu ar tí bás a fháil.

Tá focal amháin sa tríú líne a bhfuil an chuma air gur scriosadh é agus gur scríobhadh air.  An scríobhaí féin a rinne é, is dócha.  Thras-scríobh mé é mar “daoinibh” toisc go n-oireann sé sin don chomhthéacs, ach is léir go bhuil - nó go raibh - focal eile i gceist.

Maidir leis an gcéad fhocal eile, “drochenig,” níl “enech” sa teanga níos mó. “Aghaidh” an bhunchiall a bhí leis sa tSean-Ghaeilge, ach chiallaigh sé “onóir” chomh maith (cf. he lost face). Na daoine a ghoid an giorria a bhí gafa sa dol, bhí siad of bad honour.

Is cosúil go raibh plá ann ag an am sin. Bheadh orm níos mó taighde a dhéanamh, áfach, le tuilleadh a rá faoi sin.

Chuir mé cúpla nóta eile a d'fhág Murchadh Ó Cuindlis i lámhscríbhinn eile ar an mblag cúig bliana ó shin, anseo (faoina a chat), anseo (faoin spideog), agus anseo (an cat arís), chomh maith le ceann nó dhó eile a scríobh sé faoin am céanna.

an scríobhaí céanna

Seo é an scríobhaí céanna, ag caint arís faoin gcoinneal a fuair sé “le cluainaireacht.” Nochtann sé ainm na mná a thug an solas sin dó. Agus maíonn sé - go dána fós - nach cúis aithrí dóibh é sin.

 Ag sin lethtaobh do sgribus

 oidhqi feil san nicalas

 7 an sgol uile na dtaoi acht meisi

 7 nar aithfrigi dei sin orm fein

na ar a mnaoi tuc solus dam .i. sile

“Sin é an leathanach a scríobh mé oíche Fhéile San Nioclás agus an scoil uilig ina dtámh ach mise, agus ná raibh  aithrí de sin orm féin ná ar an mnaoi a thug solas dom, i.e. Síle.”

Is dócha gurbh í Síle an bhean a chiontaigh sé sa nóta seo, an bhean a chuir a aigne óna chuid oibre, dar leis. 

scríobhaí ag clamhsán

Is cosúil nach raibh mo dhuine sásta leis an scríbhneoireacht ar an leathanach seo (col. 520-21 i Leabhar Buí Leacáin), cé go bhfuil an pheannaireacht an-soiléir, rialta agus soléite i mo thuairimse. Pé scéal é, d'fhág sé an nóta seo ag bun an leathanaigh.

Ag sin droch lethenach is mesa litir ar bith

7 mallacht don mnai is ciontach ris sin

do cuir maignedh on iath go roile

“Ag sin drochleathanach, is measa litreacha ar bith, agus mallacht ar an mnaoi is ciontach leis sin, a chuir m'aigne ón iath [= fearann, tír] go ceann eile.”

Is dócha gurbh é an leathanach féin an “fearann” a bhí sé a threabhadh lena pheann. 

Tá cuid de na noda seo suimiúil:

 

= [dro][ch]

 

= l[eth]en[ach] 

 

= m[all]a[cht]

= [ci][on][tach]

ómós

An bhfeiceann tú na litreacha o r z anseo? Feiceann téacsálaithe Síneacha rud éigin eile:

Baineann siad úsáid as an íomhá seo le “Tugaim ómós duit. Tá meas mór agam ort” a rá le trí litir. Ar nós an chroí  ❤ , níl an íomhá seo ceangailte go díreach le teanga ar bith. Is féidir a mhaíomh go bhfuil sléachtadh níos Áisí nó Ioslamaí ná Eorpach nó Meiriceánach, ar ndóigh, ach le fírinne ní cuid lárnach de chultúr na Síne níos mó é ach oiread. 

solas don scríobhaí

Is fada ó thug mé nóta imill daoibh. Seo ceann deas dána ó Leabhar Buí Leacáin (col. 508-09), a d'fhág an scríobhaí ag bun an leathanaigh. Tá na híomhánna seo inmhéadaithe:

Dar lem féin a sgol is maith do ben me

in coinneal ar cluanaireacht diph

“Ar liom féin, a scoil, is maith a fuair mé an choinneal le cluaineareacht díbh.”

Níl a fhios agam cén saghas cluaineareachta, nó cluanaíochta, a bhí i gceist. Is cosúil go raibh an scríobhaí bródúil as féin, pé scéal é.

Seo cúpla ceann de na noda atá le feiceáil ann:

 air in cluanaireacht

(e)acht in cluanaireacht

di in diph (díbh)

spiaireacht

Níl a fhios agam cé a chum an chéad leagan den chartún seo. Sárshaothar atá ann! Seo cúpla leagan Gaelach de. 

Réaltán Ní Leannáin a d'aistrigh agus a rinne an chéad cheann seo a photoshopáil.

Cliceáil le méadú.

D'aistrigh David Stifter an dara ceann agus rinne Naoise Ó Donnaile an photoshopáil.

Cliceáil le méadú.

Is dóigh le David gur féidir feagra Obama a aistriú mar seo freisin: “Ní hé-side as athair duit.”

Tá leaganacha i nGàidhlig agus i nGaelg ag teastáil fós!

briamon smetrach

An bhfuil an fear óg seo ag iarraidh duine eile a mharú? B'fhéidir go bhfuil, más file ar an seandéanamh é a bhfuil briamon smetrach ar eolas aige. Míníonn an sliocht seo as Sanas Cormaic céard atá i gceist.

Leabhar Buí Leacáin col. 14

BRimon smetrach .i. ainm 
nemthiusa dogníat filid im nech 
atatoing .i. meilid smit ind aue 
iter a dá mer 7 do ecce in duine ima 
ndene nemt[h]ess.  Firmod son amail 
is fri duine anechta[i]r atá in ball sa 
sic is fri daoine anechtair ata in 
duine se. Amail is time 7 is tláit[h]i 
in ball sa quam alia membra sic et hic
homo.

“Brimon smetrach, .i. ainm gnímh a dhéanann filí in aghaidh neach a thugann diúltú dóibh, .i. meileann sé maothán na cluaise idir a dhá mhéar agus éagann an duine a ndéantar an gníomh ina aghaidh. Fíormhodh é seo, ós lasmuigh den duine atá an ball seo, agus is lasmuigh de dhaoine atá an duine seo. Go díreach mar atá an ball seo níos boige agus níos laige ná na baill eile, sin mar atá an duine seo.”

Tá an scéal taobh thiar den téarma “brimon smetrach” sách doiléir. Tá cur síos air le fáil i gcúpla ghluais eile atá an-chosúil leis an gceann seo, uaireanta leis an litriú “briamon.” Ní luaitear i scéalta ná i bhfilíocht é, áfach, mar sin ní fheiceann muid in action é.

Maidir le haction, d'aistrigh mé an téarma “nemthes, gin. nemthiusa” le an bhfocal “gníomh,” ach bhí brí níos cúinge ná sin leis. Deir DIL an méid seo faoi:

[It] seems to be used of the power which the ‘filid’ possessed of punishing those who refused their demands with degradation or loss of social status.  

Bhí ciall níos leithne leis, de réir dealraimh, ná professional privilege. Cf. an focal “neimheadh” in FGB: privilege of rank; status; dignity.

rudaí le rá le Cameron

Seo liosta neamh-iomlán de na ha abairtí atá ar fáil do phobal na hAlban le r á le David Cameron an tseachtain seo chugainn:

Imigh leat!
Gread leat!
Tóg ort!
Fág as!
Buail an bóthar!
Buail an doras amach!
Scrios leat!
Bog leat!
Bailigh leat!
Dealaigh leat as seo!
Glan as ár líonta!

féileacán nó leamhan

Cén sórt feithide a rinne an dochar anseo?

Cliceáil le méadú.

Tuile feidleacan

dothecht in iarthar

connacht isin bliadain sea

conar fhágsat

duille for daraigh

a crich í fhlaith

bertaigh uile

“Tuile féileacán a theacht in Iarthar Chonnachta sa bhliain seo sa dóigh nár fhág siad duille ar dhair i gCríoch Uí Fhlatharta uile.”

Scríobhadh an tuarascáil ghairid seo ar phíosa beag páir a cuireadh idir dhá leathanach i Leabhar Buí Leacáin (ca. 1391). Níl mé cinnte faoi dháta na scríbhinne thuas.

leite, brachán, pultes

“Well, them bogmen liked their porridge. They certainly did.”
- Francie Brady sa scannán Butcher Boy

Tá dhá fhocal i ngáthúsáid inniu a chiallaíonn “porridge,” mar atá “leite” agus “brachán.” B'ionann leite  i gcónaí agus an bia te a dhéantar le min choirce (nó min eile) agus uisce nó bainne. 

“Littiu” an t-ainm a bhí uirthi sa tSean-Ghaeilge. Seo é an míniú atá againn in Sanas Cormaic:

842. Littiu .i. lot-te .i. lotan ar tige í ⁊ tes inti.

Is é sin, deir Cormac go dtáinig littiu ón gcomhfhocal lot-te, a thagann ó “leota” (= meall) toisc go bhfuil sé tiubh agus ó “te” toisc go bhfuil teas inti.

Níl an méid sin samhlaíochta le fáil san fhíorscéal. Tá “littiu” gaolmhar do “πόλτος / póltos” na Gréigise agus do “puls, pultes” na Laidine.  Tá an chiall chéanna acu uile.  Cailltear an p- go rialta i nGoidelic, ach mhair an -l- agus an -t- ann. 

Tá nasc stairiúil eile ann idir “littiu” na hÉireann agus “pultes” na Laidineoirí. I lár an 9ú céad a scríobh Johannes Scotus Eriugena, scoláire clúiteach Éireannach, an tráchtas De divina praedestinatione. Níor thaitin sé leis an Eaglais agus cháin siad go láidir é, á rá nach raibh ann ach “commentum diaboli” (cumadh an diabhail) agus “pultes Scotorum” (leite na nÉireannach)! 

Eriugena ar an sean-nóta £5

Maidir leis an bhfocal eile a úsáideann muid, “brachán,” is ón tSean-Ghaeilge “brothchán” a tháinig sé. Anraith nó stobhach an chiall a bhí leis ar dtús.  Is cosúil go raibh meas air, más fíor don nath seo as Bríathra Flainn Fína maicc Ossu:

Ad·cota brothchán bithnert.

Tugann brachán neart leanúnach.

Níor mhínigh Cormac an focal seo, ach is léir gur díorthach é den ainmfhocal “bruth = teas”.

Leite fhíor-leiteach: min choirce le bainne coirce uirthi!

Immumruidbed. A verbal complex.

Immumruidbed.  = I have been circumcised. = Timpeallghearradh mé.

Is abairt iomlán é an briathar Sean-Ghaeilge seo. Is féidir é a bhaint as a chéile gan dua.  Tosóidh muid leis an mbriathar is simplí atá i bhfolach sa verbal complex seo:

benaid = strikes, cuts (“baineann” i nGaeilge an lae inniu)

Cuir an réimír di- leis: di·ben = cuts away. Cailltear an siolla deiridh ag an bpointe seo.

Cuir réimír eile leis sin: imm·diben = cuts away around = circumcises.

Cuir cuspóir ann, rud a dhéantar le forainm iontáite (infixed pronoun) sa tSean-Ghaeilge. Is -(u)m- atá de dhíth sa chás seo:   imm - um - diben ⇒ *immumdiben = circumcises me.

Cuir an mhír ro isteach sa méid sin uilig anois, le foirfeacht a chur in iúl. (m. sh. did = caite, have done = foirfeach): immum - ro - dib ⇒  *immumruidib = has circumcised me. Cailltear an siolla deiridh uair amháin eile.

Tá athrú amháin eile ag teastáil anois le habairt chéasta (passive) a dhéanamh de. Cuirfidh muid an foirceann -ed leis anois: immumruidib - ed ⇒ *immumruidbed = I have been circumcised. Iontas na n-iontas, cailltear siolla amháin eile anois, ceann i lár na abairte, mar atá an guta -i-.

Ag an bpointe seo, níl fágtha den bhriathar benaid ach an litir b: Immumruidbed.

Cén fáth ar cailleadh na siollaí sin uilig? Ní hansa. Tá béim an-láidir ar shiolla amháin i ngach focal sa tSean-Ghaeilge, agus béim cuibheasach lag ar na siollaí eile. Gan bhéim láidir orthu, titeann na siollaí is laige amach. Tá an patrún sách rialta, ach is minic a bhíonn an toradh deacair a thuiscint d'éinne nach bhfuil sáite sa teanga, go háirithe más verbal complex fada casta atá i gceist.

Nod libh: cuirtear réiltín * roimh aon fhocal nach bhfuil attested, nach bhfuil fianaise againn de ó théacs stairiúil.