sram & ramallae

Tá cnuasach focal agam anseo a bhfuil “sliminess” agus an siolla -r(e)am- i gcoitianta acu. 

Tá an chéad dá cheann le fáil i dtéacsanna ón 17ú haois (Rosa Anglica i nGaeilge agus Annála na gCeithre Máistrí), agus an tríú ceann ón gcéad leath den 18ú haois (Foclóir Beaglaich & Cuirtin). Tá na cinn eile le fáil i leabhair a foilsíodh sa 20ú haois.

1. srem - a discharge from the eyes

2. réma (< Lat. rheuma) - rheum, phlegm

3. réamadh bhios san gceann (sainmhíniú de “pose” = head cold)

4. réam / réamadh - phlegm, rheum, catarrh

5. sream / sreamadh - matter running from the eyes

6. sram - (of eyes) gum; mucous discharge; rheum, slaver; slime

7. sréamlóg - slimy track

8. ramalach - slime or stagnant water (Connacht)

9. ramallae - slime (slime on fish ~ Kilkenny & Waterford)

10. ramallag - puddle (Scottish Gaelic)

Is féidir (dócha?) go bhfuil 1-6 gairid i ngaol. Céard faoi na cinn eile? An comhtharlú ar fad é go bhfuil an siolla ram- againn in uimhreacha 8-9 freisin? Cá seasann 7? 

síntonn

Is síntonn é an saol.

Is ó thwíteoir darb ainm Mamaí Mhór a fuair mé an nath seo. Smaoinigh air: lá is oíche, samhradh is geimhreadh, anáil isteach, anáil amach, bia isteach, cac amach, etc. etc. etc.

Simeon Stylites & na Manaigh

Seo iad na Manaigh i Nice na Fraince, gach aon ina aonar ar a cholún féin sa Phlace Masséna. 

Is cosúil gur fhoghlaim siad an faisean seo ó Shimeon Stylites, naomh a chaith 37 mbliana dá shaol ina chónaí ar philéar in aice le Aleppo na Siria. 

méanar & maynrey

Mogenair

Ceist a fuair mé ó Chiarán Dunbarrach ba thús leis an mblagmhír seo: 

Aon bharúil cad is sanas leis an fhocal Manannach ‘manrey’?

“Sona, sásta” a chiallaíonn“maynrey”, mar atá le feiceáil san abairt seo:

Ta mee maynrey dy vel oo maynrey! = Tá áthas orm go bhfuil áthas ort! 

An chéad rud atá le tabhairt faoi deara ná go bhfuil “maynrey” an-chosúil, in ainneoin an litrithe, le “méanra”, focal a bhí (atá?) le cloisteáil i nDún na nGall dar leis an Athair Dinneen. Leagan malartach de “méanar” is ea “méanra”.  Tá go maith, ach cad as do “méanar”?

Ní hansa! Seo é a scéal go hachomair:

maith + génair → mad-génair → mod-génair → mo-génair → mogénar → méanar

Thosaigh an tsraith seo míle bliain ó shin leis an gciall “maith + rugadh / was well born” agus críochnaíonn sé le focal nua a chiallaíonn “sona, fortúnach.” 

eineach, a scéal

Phléigh mé “eineach” mar chuid den fhocal “leathanach” (leath + eineach) an lá cheana. Cad as dó, an focal ársa seo a chiallaíonn “aghaidh”?

Ó thaobh na sanasaíochta de, séard a chiallaíonn “eineach” ná “tá súile ann”. Beacht agus an-ghonta mar shainmhíniú!

Seo iad na c éimeanna atá taobh thiar de ón Ind-Eorpais anuas go dtí an lá inniu. Tosóidh muid le dhá fhocal Ind-Eorpaise:

*eni “in” + *h3eku̯-, fréamh leis an gciall “feic, breathnaigh”

Tháinig siad le chéile sa chomhfhocal *eni-h3ku̯o- “a bhfuil súile ann,” *eni-ku̯ā sa Phrota-Cheiltis. (Bahuvrihi a thugtar ar a leithéid de chomhfhocal, má tá suim agat sa chúrsaí seo.)

As sin fuair muid INEQA- agus -INACCA in Ogham, agus “enech” agus “ainech” sa tSean-Ghaeilge.

Bhí ciall thánaisteach leis an bhfocal seo sa tSean-Ghaeilge mar atá “onóir” nó “clú”, díreach mar a úsáidtear “face, loss of face” i dteangacha eile. Bhíodh “lóg n-enech” nó “honour price” ag chuile dhuine ag an am sin.

Tá mé buíoch de David Stifter as a chúnamh leis an tsanasaíocht seo.

ar learg na gaoithe

learg

paiste de thalamh ard, leaca, slios;

tract of rising land, sloping expanse

Is maith liom an focal seo, agus is fíormhaith liom é sa chor cainte meafarach “ar learg na gaoithe”, nó “down the wind.” Seoltóireacht a bhíonn i gceist de ghnáth leis seo, ach baintear úsáid as go fileata i bhfocail an amhráin seo: 

“‘Dé Luain, Dé Máirt’ ag teacht chuige ar learg na gaoithe”

feacht, feachtas, feasta, éineacht

hi fecht sa

Tá “feacht” againn fós sa teanga, cé gur focal liteartha é den chuid is mó. Tá dhá chiall leis, mar atá “turas, eachtra” agus “uair, am”. Tá leagan eile de, “feachtas,” níos coitianta sa chéad chiall, agus úsáidtear go meafarach é mar “campaign” i gcúrsaí polaitíochta go háirithe.

Tháinig "fecht" agus an focal Breatnaise "gwaith" (= obair) ó *wekto- nó *wektā- sa Chomh-Cheiltis, a shíolraigh ón bhfréamh Ind-Eorpaise *wegh- (téigh, iompair i bhfeithicil). Tá na focail seo gaolmhar le "way" agus "wag(g)on" i mBéarla, agus le "via" i Laidin.

Tá “feacht” beo freisin, cé go bhfuil sé faoi cheilt, in dhá fhocal eile: “éineacht,” a phléigh mé sa bhlagmhír roimh an gceann seo, agus “feasta,” a phléigh mé tamall ó shin ar Stair an Fhocail. Seo a bheag nó a mhór an méid a dúirt mé ansin:

Thosaigh muid leis an abairt “in fecht sa” sa tSean-Ghaeilge, focal ar fhocal “an turas seo, an t-am seo,” .i. anois. D'athraigh idir chruth agus bhrí na bhfocal de réir a chéile le himeacht aimsire mar seo: in fecht sa ~ ifechtsa ~ fechtsa ~ ifesta ~ festa ~ feasta.

sanasaíocht

inoenḟecht

Iarradh orm ar Twitter inniu sanasaíocht a thabhairt ar dhá fhocal, mar atá “éineacht” agus “leathanach”. Tá an scéal taobh thiar díobh seo an-soiléir, buíochas le Dia, so bhí mé in ann an míniú a thabhairt do mo chairde gan dua.

Na blianta ó shin scríobh mé blúirí beaga faoi fhocail ar liostaí ríomhphoist agus chuir Caoimhín Ó Donnaíle le chéile iad anseo faoin teideal Focal an Lae.  Téann sanasaíocht le gach ceann de na 365 fhocal atá ann.

Tamall ina dhiaidh sin chuir mé cnuasach sanasaíochta eile le chéile, an ceann seo i nGaeilge ar fad.  Stair an Fhocail atá air. Pléitear 52 fhocal ann, ó “abhus” go “troigh”.

Sílim anois gur cheart dom leanacht ar aghaidh leis an tionscadal seo, i nGaeilge agus ar an mblag seo. Tosóidh mé anois díreach leis an dá fhocal a luaigh mé thuas.

éineacht

Sean-Ghaeilge “oínḟecht”, ó “oen + fecht” (aon + feacht); feacht = am, uair

leathanach 

Sean-Gh. “lethenach”, ó “leth + enech” (leath + eineach); eineach = aghaidh

Beidh níos mó le rá agam faoi na focail “feacht” agus “eineach” go luath!