leite, brachán, pultes

“Well, them bogmen liked their porridge. They certainly did.”
- Francie Brady sa scannán Butcher Boy

Tá dhá fhocal i ngáthúsáid inniu a chiallaíonn “porridge,” mar atá “leite” agus “brachán.” B'ionann leite  i gcónaí agus an bia te a dhéantar le min choirce (nó min eile) agus uisce nó bainne. 

“Littiu” an t-ainm a bhí uirthi sa tSean-Ghaeilge. Seo é an míniú atá againn in Sanas Cormaic:

842. Littiu .i. lot-te .i. lotan ar tige í ⁊ tes inti.

Is é sin, deir Cormac go dtáinig littiu ón gcomhfhocal lot-te, a thagann ó “leota” (= meall) toisc go bhfuil sé tiubh agus ó “te” toisc go bhfuil teas inti.

Níl an méid sin samhlaíochta le fáil san fhíorscéal. Tá “littiu” gaolmhar do “πόλτος / póltos” na Gréigise agus do “puls, pultes” na Laidine.  Tá an chiall chéanna acu uile.  Cailltear an p- go rialta i nGoidelic, ach mhair an -l- agus an -t- ann. 

Tá nasc stairiúil eile ann idir “littiu” na hÉireann agus “pultes” na Laidineoirí. I lár an 9ú céad a scríobh Johannes Scotus Eriugena, scoláire clúiteach Éireannach, an tráchtas De divina praedestinatione. Níor thaitin sé leis an Eaglais agus cháin siad go láidir é, á rá nach raibh ann ach “commentum diaboli” (cumadh an diabhail) agus “pultes Scotorum” (leite na nÉireannach)! 

Eriugena ar an sean-nóta £5

Maidir leis an bhfocal eile a úsáideann muid, “brachán,” is ón tSean-Ghaeilge “brothchán” a tháinig sé. Anraith nó stobhach an chiall a bhí leis ar dtús.  Is cosúil go raibh meas air, más fíor don nath seo as Bríathra Flainn Fína maicc Ossu:

Ad·cota brothchán bithnert.

Tugann brachán neart leanúnach.

Níor mhínigh Cormac an focal seo, ach is léir gur díorthach é den ainmfhocal “bruth = teas”.

Leite fhíor-leiteach: min choirce le bainne coirce uirthi!

Immumruidbed. A verbal complex.

Immumruidbed.  = I have been circumcised. = Timpeallghearradh mé.

Is abairt iomlán é an briathar Sean-Ghaeilge seo. Is féidir é a bhaint as a chéile gan dua.  Tosóidh muid leis an mbriathar is simplí atá i bhfolach sa verbal complex seo:

benaid = strikes, cuts (“baineann” i nGaeilge an lae inniu)

Cuir an réimír di- leis: di·ben = cuts away. Cailltear an siolla deiridh ag an bpointe seo.

Cuir réimír eile leis sin: imm·diben = cuts away around = circumcises.

Cuir cuspóir ann, rud a dhéantar le forainm iontáite (infixed pronoun) sa tSean-Ghaeilge. Is -(u)m- atá de dhíth sa chás seo:   imm - um - diben ⇒ *immumdiben = circumcises me.

Cuir an mhír ro isteach sa méid sin uilig anois, le foirfeacht a chur in iúl. (m. sh. did = caite, have done = foirfeach): immum - ro - dib ⇒  *immumruidib = has circumcised me. Cailltear an siolla deiridh uair amháin eile.

Tá athrú amháin eile ag teastáil anois le habairt chéasta (passive) a dhéanamh de. Cuirfidh muid an foirceann -ed leis anois: immumruidib - ed ⇒ *immumruidbed = I have been circumcised. Iontas na n-iontas, cailltear siolla amháin eile anois, ceann i lár na abairte, mar atá an guta -i-.

Ag an bpointe seo, níl fágtha den bhriathar benaid ach an litir b: Immumruidbed.

Cén fáth ar cailleadh na siollaí sin uilig? Ní hansa. Tá béim an-láidir ar shiolla amháin i ngach focal sa tSean-Ghaeilge, agus béim cuibheasach lag ar na siollaí eile. Gan bhéim láidir orthu, titeann na siollaí is laige amach. Tá an patrún sách rialta, ach is minic a bhíonn an toradh deacair a thuiscint d'éinne nach bhfuil sáite sa teanga, go háirithe más verbal complex fada casta atá i gceist.

Nod libh: cuirtear réiltín * roimh aon fhocal nach bhfuil attested, nach bhfuil fianaise againn de ó théacs stairiúil.

sí agus síocháin

Tá dhá fhocal sa tSean-Ghaeilge atá ar aon fhuaim agus ar aon litriú lena chéile:

1. síd - lios na síogaithe,  fairy mound

2. síd - éagmais achrainn nó cogaidh,  peace

Ar nós an bhriathair sheathe (= cuir claíomh i dtruaill) a fhuaimnítear “síd” - nó a fuaimníodh i ré na Sean-Ghaeilge.

Tá “síd 1” againn fós, ach gan an -d : aos sí, bean sí, etc.   Níor mhair “síd 2” gan athrú, áfach. Rinneadh comhfhocal de “síd” agus “cáin”: síocháin. “Dlí” an chiall a bhí le “cáin” ar dtús, cé go gciallaíonn sé tax anois. Is féidir gur law and order - nó rud éigin cosúil leis sin - an chiall a bhí le “síocháin” i dtús báire.

Is focail éagsúla ar fad iad “sí” agus “síocháin” anois. Tá go maith agus níl go holc. Ach ar an drochuair dúinn, ní féidir linn imirt leis an dá fhocal mar ba nós lenár sinsir. Mar shampa:

…comrac leind cen debuid. Síd mór itaam conid de

suidib nonnainmnigther áes síde. Cía …

Is sliocht é seo as tosach an scéil Eachtrae Chonnlai. Ba mhaith le bean sí an prionsa Connla Rua a mhealladh le dul in éindí léi go dtí a tír féin. Deir sí leis go mbíonn fleánna buanna ar siúl sa tír úd gan pheaca gan imreas. Agus tugann sí an míniú seo dó: 

Is síd mór ina bhfuilimid, mar sin tugtar aos síde orainn.

“Féach, a Chonnla, tá cónaí orainn i (sí / síocháin) agus dá bhrí sin deirtear gur pobal (sí / na síochána) muid!”

moladh mar cháineadh

Is é Alexander Pope a thug an abairt “damn with faint praise” isteach sa Bhéarla sa bhliain 1734 sa dán dar teideal “Epistle to Dr Arbuthnot.”

Damn with faint praise, assent with civil leer,

And without sneering, teach the rest to sneer;

Bhí téarma ag littérateurs na Gaeilge air seo míle bliain ó shin, mar atá “tamall molta,” moladh atá chomh fann sin nach moladh atá ann ar chor ar bith.

Philadelphia isn't as bad

as Philadelphians say it is.

Bhí téarma eile acu ar rud atá gairid i ngaol leis seo, “tár molta” nó “mocking with excessive praise.”

“Tá do chailín ar an duine is áille, is grástúla, is meabhraí, is greannmhaire agus is finne ar domhan!”

Tá sé ar intinn agam na téarmaí seo a úsáid i mo chuid Gaeilge as seo amach.

faireoir cait

Sa seanscéal Imram Curaig Maíle Dúin, seolann an laoch agus a chompánaigh ó oileán go hoileán mar a mbuaileann siad le hiontais neamhshaolta. Ar oileán amháin, faigheann siad teach mór álainn ina bhfuil “nua gach bia agus sean gach dí” ag fanacht leo. Agus leabaí boga chomh maith. Bhí cat beag ann freisin, nár thug aon aird orthu.

Fagann siad an chéad lá eile, sona sásta beathaithe. Ba mhaith le duine de na comrádaithe muince óir a bhí ar an mballa a thabhairt leis. Deir Mael Dúin leis gan é sin a dhéanamh, toisc nach “cen chomet atá in tech” - nach bhfuil an teach gan faireoir. Ach thug an truán leis é mar sin féin. Meancóg! 

Dolluid in cat ina ndiaíd ⁊ lebling trít amail saigit tentidi ⁊ loiscthi comba lúathred.

Chuaigh an cat ina ndiaidh agus léim sé tríd ar nós saighead thine agus loisceadh é go dtí nach raibh fágtha dé ach luaithreach!

Ba bhreá liom léaráid den léim seo agus den luaithreach a fheiceáil! Measaim go mbeadh Darach Ó Scolaí in ann aige seo. Éinne eile?  

bealach na filíochta fadó

Is cosúil go raibh daoine in Éirinn fadó a raibh post acu mar Ard-Ollamh. Post a bhí inchurtha le Aire Oideachais agus Eolaíochta in éineacht le File an Stáit san am céanna a bhí ann. Thugtaí Rí-Ollamh, Príomh-Éigeas, agus Rí-Éigeas ar an duine seo chomh maith.

Deir an seanscéal Immacallam in Dá Thúarad linn go raibh an post seo ag Adna mac Uthidir fadó. Bhí mac aige darbh ainm Néide. Chuaigh an mac seo go hAlbain le héigse a fhoghlaim ó Eochu Echbél. Bhí go maith agus ní raibh go holc.

Rola iarum in gilla bricht forsind tuind

Ach lá amháin chuaigh Néide síos go dtí an trá, agus chuala sé na tonnta ag caoineadh. Chan sé briocht orthu agus fuair sé amach uathu go raibh a athair tar éis bás a fháil, agus níos measa fós, go raibh file darbh ainm Ferchertna ar tí an Ard-Ollúnacht a fháil!

Tar éis d'Eochu Echbél an scéala seo a chloisteáil, deir sé le Néide go bhfuil sé ar comhchéim leis féin in éigse agus go bhfuil air filleadh ar Éirinn láithreach. Chuaigh Néide chun bóthair. Níos mó ná uair amháin, mar a tharla! Faoi thrí, actually, ós scéal Éireannach é seo.

Luid iarum neide reme

Luid iarum Neide reme ocus a t[h]rí brathir leis .i. Lugaid, Cairpre, Cruttine.  Do-curidar bolc belce dóib for conair.  Asbert fer díb cid dia n-apar bolc belce. Uair na fetatar lotar for culu co Echaid combátar mís aice.

D'imigh Néide agus Lugaid, Cairpre agus Cruttine, a thriúr deartháireacha. Tháinig siad ar bholgán béice ar an tslí. Dúirt duine amháin acu, “Cén fáth a dtugtar bolgán béice air?” Ó nach raibh a fhios acu, chuaigh siad ar ais agus chaith siad mí eile le hEochu.

Lotar for conair doridisi.

Lotar for conair doridisi.  Docuridar simind doib. Asbert fer dib, Cid dia n-apar semind? Uair na fetatar lotar for culu co a n-aiti.  Documlat úad i cind mís aile.  Docuridar gass sanais doib. Uair na fetatar cid dia n-epar gas sanais tiagait for culu co Echaid co mbatar mís aile aca.

Chuaigh siad chun bóthair arís. Tháinig siad ar “simind” (feag nó giolc ?). Dúirt duine díobh, “Cén fáth a dtugtar simind air?” Ó nach raibh a fhios acu, chuaigh siad ar ais chun a n-oide. D'imigh siad uaidh arís i gceann míosa eile. Tháinig siad ar ghas “sanais” (?). Ó nach raibh a fhios acu cén fáth a raibh gas sanais mar ainm air, chuaigh siad ar ais go hEochu agus bhí siad mí eile leis.

Faoi dheireadh thiar thall, tar éis dóibh na mínithe a bhí uathu a fháil - toisc go raibh siad thar a bheith dáiríre agus an-choinsiasach mar fhilí -  d'fhág siad Albain agus shroich siad Éirinn.

cumhacht an domhain thíos

De réir thraidisiún na gCeilteach, ba Shliocht an Té Cheilte a bhí iontu. Ba é Kḷtos a gcéad athair, an sinsear naofa a chuaigh chun cónaithe faoin talamh mar dhia. Míníonn an teoiric/fíric seo difríochtaí suntasacha idir a gcreideamh agus creideamh na Rómhánach is na nGréagach.

Is ar shliabh ard - Olympus - nó áit éigin eile os ár gcionn a bhí cónaí ar formhór na ndéithe Gréaga-Rómhánacha. Ba nós leis na pobail seo, agus leis na Giúdaigh chomh maith, íobairtí - ainmhithe den chuid is mó - a ofráil ar altóirí arda. Loisceadh ansin iad le go rachadh an deatach “milis” thuas chun na ndéithe. Loisc na Rómhánaigh a lán túise chomh maith, túis a fuair siad ar phraghas sách ard ón Araib Theas.

Ach ó thuaidh, sna críocha Ceilteacha, ba mhinic a rinne na Ceiltigh poll sa talamh mar altóir, mar ar chaith siad corpáin na n-ainimhithe a mharaigh siad mar íobairtí. Seo macasamhail den altóir sin, cé go bhfuil sí seo cineál beag. Lobh an fheoil agus chuaigh na súnna síos chun an domhain thíos. Neam neam!

Seo é an sloc mór i lár an tearmainn in Gournay-sur-Aronde a bhí ina altóir chuasach:

Ba nós leis na Ceiltigh rudaí luachmhara eile a chur i sloic, i ndíoga, i dtoibreacha, i bpoill eile mar ofrálacha. Faigheann seandálaithe seodra, airgid is óir, airm, coirí, trumpaí, cogaid, etc. sna háiteanna sin, agus i lochanna agus aibhneacha chomh maith. Is léir gur chreid na Ceiltigh go raibh cumhacht ina cónaí faoin talamh. Seo trumpa (carnyx), cuid de na hofrálacha a fuarthas i ndíog sa tearmann ag Tintignac sa Frainc.

Aguisín: nach suimiúil an rud é go bhfuil cónaí i mbrúnna faoin talamh ag Tuatha Dé Danann in Éirinn - go fóill, más fíor!