Bia na nGael fadó

Cur síos é seo ar aiste bia na nGael "fiáin" a bhí ina gcónaí i gCo. Sligigh sa bhliain 1588, de réir an Spáinnigh Francisco de Cuéllar, a tháinig slán ó longbhriseadh an Armada ar chósta na hÉireann sa bhliain sin.

Su propiedad destos salvajes es vivir como brutos en las montañas, que las hay muy ásperas en aquella parte de Irlanda donde nos perdimos. Viven en chozas hechas de pajas; todos son hombres corpulentos y de lindas facciones y miembros; sueltos como corzos; no comen más de una vez al dia, y ésa ha de ser de noche, y lo que ordinariamente comen es manteca con pan de avena; beben leche aceda por no tener otra bebida; no beben agua, siendo la mejor del mundo. Las fiestas comen alguna carne medio cocida, sin pan ni sal, que es su usanza ésta. 

Is nós leis na daoine fiáine seo maireachtáil mar ainmhithe sna sléibhte, atá an-garbh sa chuid sin d'Éirinn inar cailleadh sinn. Cónaíonn siad i mbotháin déanta as tuí. Is daoine láidre iad uile a bhfuil géaga agus gnúiseanna dathúla acu. Táid chomh lúfar leis an bhfia odhar. Ní itheann siad ach uair amháin sa lá, agus é seo san oíche, agus is éard a itheann siad ná im le harán coirce. Ólann siad bainne géar ó nach bhfuil deoch ar bith eile acu. Ní ólann siad uisce, cé nach bhfuil níos fearr ar domhan. Ag na féilte itheann siad feoil leathbhruite gan arán ná salann, mar is é sin an gnás atá acu.

Tá an síneadh fada san áit mhícheart.

An Bás

Seo dhá radharc ar an mbás, an chéad cheann ón Ind ca. 450 AD, agus an dara ceann ón Ostair ó thús na fichiú haoise. Drámadóir ba ea Kālidāsa. Fealsamh ba ea Wittgenstein. 

1.

Bás is ea bunstaid an neach ionchollaithe.

Rud thánaisteach, de réir na saoithe, is ea beatha.

Má tharraingtear anáil fiú ar feadh meandair,

is cinnte nach beag an tairbhe é sin.

मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृतिर्जीवितमुच्यते बुधैः ।
क्षणमप्यवतिष्ठते श्वसन् यदि जन्तुर्ननु लाभवानसौ ॥

Raghuvaṃśa, Kālidāsa

2.

Ní cuid den bheatha é an bás. Ní rud é a fhulaingítear. Má thuigtear an tsíoraíocht mar neamh-am seachas mar am gan chríoch, is síoraí an neach a mhaireann san am i láthair. Is gan chríoch atá an saol, díreach mar atá ár radharc gan chríoch.

Der Tod ist kein Ereignis des Lebens. Den Tod erlebt man nicht. Wenn man unter Ewigkeit nicht unendliche Zeitdauer, sondern Unzeitlichkeit versteht, dann lebt der ewig, der in der Gegenwart lebt. Unser Leben ist ebenso endlos, wie unser Gesichtsfeld grenzenlos ist. 

Tractatus logico-philosophicus, Ludwig Wittgenstein 

Śvetāśvatara

Dhá rann as an Śvetāśvatara Upaniṣad (4:3-4)

Is bean thú, is fear thú. 
Is ógánach thú agus is iníon.
Is seanfhear le maide thú a shiúlann go corrach.
Saolaítear thú le d'aghaidh ar gach treo.

Éan gorm thú agus éan glas le súile dearga.
Broinn na tintrí thú. Ráithí agus farraigí thú.
Gan tús, is tú an uileláithreacht   
óna saolaítear gach uile neach.

त्वं स्त्री त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारी ।
त्वं जीर्णो दण्डेन वञ्चसि त्वं जातो भवसि विश्वतोमुखः ॥३॥

नीलः पतङ्गो हरितो लोहिताक्षस्तडिद्गर्भ ऋतवः समुद्राः ।
अनादिमत् त्वं विभुत्वेन वर्तसे यतो जातानि भुवनानि विश्वा ॥४॥

Laoi an Chruthaithe

Nāsadīya Sūkta

Ṛg Veda 10:129

Ag an am sin ní raibh beith ann ná neamhbheith.
Ní raibh an t-aer ann ná an neamh thairis.
Céard a chlúdaigh, céard a chosain, cén áit?
An raibh duibheagán dothomhaiste ann?

Ní raibh bás ann ná neamhbhásmhaireacht.
Ní raibh lorg an lae ná na h-oíche ann.
D’análaigh an t-aon gan aer leis féin.
Ní raibh rud ar bith eile ann.

Bhí dorchadas fillte i ndorchadas ar dtús,
Uisce doiléir an méid seo uile.
As neamhní ceilte i neamhní,
rugadh an t-aon trí chumhacht teasa.

Tháinig mian ar dtús.
Céadsíol na hintinne a bhí inti.
Saoithe a scrúdaigh a gcroí go críonna
a d’aithin gaol na beithe le neamhbheith.

Shín siad a dtéad ó cheann go ceann.
Céard a bhí faoi, céard os a chionn?
Bhí síoladóirí ann. Bhí fórsaí móra ann.
Bhí cumhacht thíos, bhí tabhartas thuas.

Cá bhfios go fírinneach nó cé a déarfaidh
cár rugadh an uile agus cad as don chruthú?
Tháinig na déithe tar éis an tuismidh.
Cé aige a bhfuil a fhios cár éirigh sé?

Conas a tharla an cruthú seo,
má múnlaíodh nó mura múnlaíodh é,
an té a fhéachann anuas ó na flaithis,
tá a fhios aige. Nó b’fhéidir nach bhfuil.

नासदासीन्नो सदासीत्तदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत् |
किमावरीवः कुह कस्य शर्मन्नम्भः किमासीद्गहनं गभीरम् ॥ १॥

न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि न रात्र्या अह्न आसीत्प्रकेतः |
आनीदवातं स्वधया तदेकं तस्माद्धान्यन्न परः किञ्चनास ॥२॥

तम आसीत्तमसा गूहळमग्रे प्रकेतं सलिलं सर्वाऽइदम् |
तुच्छ्येनाभ्वपिहितं यदासीत्तपसस्तन्महिनाजायतैकम् ॥३॥

कामस्तदग्रे समवर्तताधि मनसो रेतः प्रथमं यदासीत् |
सतो बन्धुमसति निरविन्दन्हृदि प्रतीष्या कवयो मनीषा ॥४॥

तिरश्चीनो विततो रश्मिरेषामधः स्विदासीदुपरि स्विदासीत् |
रेतोधा आसन्महिमान आसन्त्स्वधा अवस्तात्प्रयतिः परस्तात् ॥५॥

को अद्धा वेद क इह प्र वोचत्कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः |
अर्वाग्देवा अस्य विसर्जनेनाथा को वेद यत आबभूव ॥६॥

इयं विसृष्टिर्यत आबभूव यदि वा दधे यदि वा न |
यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन्त्सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद ॥७॥

Éin

Dhá sheanfhocal agus beannacht:

lámhdhéithe

lámhdhia, m. (gs. ~, pl. -dhéithe). Lit. Household god, idol.

Tá a fhios againn go mbíonn chuile dhia níos diaga faoi thrí.

An bhfuil ciall uathúil ag gach aon fhocal?

A bhfuil na focail "aibhléis" agus "leictreachas" inmhalartaithe? An ionann an chiall dóibh? Céard faoi "gluaisteán" agus "carr"? "Guthán" agus "teileafón"? "Freisin" agus "fosta" agus "leis"?

Pléadh an cheist seo in Auraicept na n-Éces (Uraiceacht na nÉigeas) i bhfad ó shin sa mheánaois.

Is ed asbeir in Laitneoir cid leithiu i foclaib & i llitrib in Gaedelc, ni leithe i ciallaibh; ar cia bet ilanmann icon Gaedel ic sluinn na raet, tic in chiall relait asin uathadh focul fil icon Laitneoir. Ni fir on, amal asbert in Laitneoir fein: Nisi sciris nomen, cognitio rerum periit .i. atbail int aichnius inna raet meni aichnigther int ainm.

Is é a deir an Laidneoir, cé go bhfuil an Ghaeilge níos leithne i bhfocail agus litreacha, níl sí níos leithne i gcialla; óir cé go bhfuil mórán focal ag an Gael le rudaí a shloinneadh, tagann an chiall chéanna as an uathadh focal atá ag an Laidneoir. Níl sin fíor, áfach, mar a dúirt an Laidneoir é féin: Nisi sciris nomen, cognitio rerum periit.  Is é sin, éagann eolas ar rudaí mura n-aithnítear an t-ainm. 

Dar leis an Laidneoir, níl in "electricity" ach rud amháin, agus níl an Ghaeilge níos saibhre toisc go bhfuil dhá fhocal aici air. Dar leis an údar Gaelach, tá ciall dá chuid féin ag chuile fhocal. Tá chuile cheann acu uathúil, is cuma cé mhéad acu atá ann, agus tá chuile cheann acu luachmhar.

Leithghabháil Chultúrtha

“Leithghabháil chultúrtha” an Ghaeilge ar “cultural appropriation”. Céard is ciall leis an téarma?

1. Ní minic a mhaíonn daoine atá ina bhall de mhórchultúr go bhfulaingíonn siad leithghabháil chultúrtha. Nuair a labhraíonn eachtrannaigh Béarla nó nuair a dhéanann siad aithris ar cheol racanról, ní chuireann sé sin isteach ar an ngnáth-Mheiriceánach.

2. Is iad pobail beaga, pobail atá in mionlaigh, agus pobail a raibh smacht coilíneach orthu tráth, is mó atá thíos le leithghabháil chultúrtha.

3. Tarlaíonn an rud seo ón taobh amuigh de ghnáth. Tarlaíonn sé nuair nach bhfuil ach breaceolas ag an duine ar an gcultúr atá i gceist. Sracann sé píosaí de as a chomhthéacs agus baineann úsáid astu. Uaireanta bíonn airgead le gnothú as seo, uaireanta eile cáil, uaireanta an dá rud.

4. Toisc nach dtuigeann an duine seo an cultúr ina iomláine, toisc nach bhfuil sé fréamhaithe ná oilte ann, déanann sé botúin leis na píosaí a ghlacann sé chuige. An pictiúr a thugann sé don saol mór, is pictiúr lochtach é: neamhiomlán nó bréagach ar fad.

Janus

Tá Oíche Shamhna ag teannadh linn arís. Deirtear gur teorainn atá inti, teorainn idir bliain amháin agus an chéad bhliain eile, agus teorainn idir an Ceantar (an gnáthshaol) agus an tAlltar (an saol eile). Tairseach in am agus i spás - spás de shaghas éigin - atá in Oíche Shamhna, más fíor.

Bhí dia ag na Rómhánaigh darbh ainm Janus. Dia a bhreathnaigh chun tosaigh agus siar san am céanna a bhí ann, dia an dorais agus na tairsí, dia a bhí ann ag gach tosach agus le gach deireadh.

Nuair a chonaic mé an íomhá seo ó Mheicsiceo, thuig mé ar an toirt go raibh Janus le haghaidh Oíche Shamhna agam!

caithréim

caithréim, f. 3. (Of speech) Flourish; ‘run’ in story-telling. [Foclóir Gaeilge-Béarla] 

Is i scéalta ón mbéaloideas a chuir mé aithne ar an gcaithréim den chéad uair. Más maith mo chuimhne is ag léamh sean-eagrán den scéal An Lacha Dhearg a bhí mé nuair a chuaigh caithréim amháin i bhfeidhm go mór ormr. Bhí beirt ag troid, agus ag troid, go dtí go ndearna siad "cruán den bhogán agus bogán den chruán."

Tá leaganacha eile den chraithréim seo ann agus is léir ón méid a d'úsáidtí í gur thaitin sí go mór leis na scéalaithe. Bhí an an leagan seo ag an seanchaí Seán Ó Domhaill:

Chasgair siad a chéile aníos agus síos, anuas agus suas, aniar agus siar, anoir agus soir, go dtearn siad creagán den bhogán agus bogán den chreagán.

Bhí gliondar orm nuair a casadh an caithréim chéanna orm arís i leabhar nua a foilsíodh i mbliana:

Rinne na laochra sin bogán den chruán nó gur scoilt glasleacracha na talún futhú le méid a gcuid mire.

An leabhar atá i gceist agam ná Conaire Mór: Seacht nDoras na Cinniúna le Diarmuid Johnson, athinsint ar scéal ó ré na Sean-Ghaeilge, tragóid atá inchurtha le Macbeth Shakespeare. Cé go bhfuil na carachtair agus na himeachtaí céanna againn sa leagan nuachumtha seo, tá Johnson tar éis insint úrnua a thabhairt dúinn, insint a gheofá ó úrscéalaí na haoise seo a bhí ina sheanchaí oilte dhá chéad bliana ó shin.

Mar is gnách don seanchaí, tá uaim go leor againn in Conaire Mór:

Ní dhearn Ingéal Caoch ach gáire tur tirim gan taise.

Tá intriachtaí a théann i bhfad siar:

Dar déithe na tuaithe!

Agus tá neart caithréimeanna lán le háibhéil álainn: 

Thug siad ruaig siar [i mbád] i dtreo na hÉireann a chuir an cúr go tóin na farraige agus an gaineamh buí go barr na toinne. 

San am céanna, tá scéal eachtrúil againn a bhogann chun tosaigh go sciobtha agus a chríochnaíonn go sásúil ar leathanach a nocha.

Gutaí Casta

Tá na litreacha Rómhánacha réasúnta gonta. Ní bhaineann siad úsáid, ar an mórgóir, as níos mó línte ná mar is gá le litir amháin a idirdhealú ó na litreacha eile. Tá cruth na ngutaí, mar shampla, sách simplí: A E I O U. Tá aibítrí eile ann, áfach, a bhfuil gutaí - agus litreacha eile - acu atá i bhfad níos casta. Seo samplaí de na cinn is fearr liom. 

ē Avestan

i Glagolitic

ō Sinhala

ē Svan

i Tamil

ū Telugu

e Tifinagh

Is dóigh liom, cé nach bhfuil sé éasca an ceann is casta a thoghadh, gur chóir an chraobh a thabhairt do "o fada" na Burmaise:

ō Burmese

"Teas" ó Phróta-Ind-Eorpais go Gaeilge

Ní dócha go mbeidh chuile scoláire a bhfuil baint aige nó aici le stair na dteangacha Ind-Eorpacha ar aon intinn go huile is go hiomlán leis na leaganacha a bhfuil réiltín rompu. Atógálacha atá iontu, tar éisi an tsaoil. Ach is cosúil go bhfuil an scéal ceart ar an mórgóir.

Adam Levine leis an bhfocal Sanscraite "tapas" mar thatú ar a bhrollach.

i measc na nGaidheal

- Agus maidir le Dolly?
- Oh, thit muid amach faoi dhó.
- Conas sin? 
- An chéad uair, dhíspeag sí an ceiliúradh Hogmanay a bhí againn.
- Agus an dara huair? 
- Ní bhfuair sí na bróga athláimhe Prada sa cheant ciúin roimh an gceolchoirm anuraidh.

ach

inis agus oileán

Tá dhá fhocal a chiallaíonn "island" againn.

Ogma agus Ogma eile

Tá a ainm scríofa in Ogham faoina cheann, ó bhun go barr mar is iondúil. Is féidir a rá gur lámhdhia atá ann. Le mo scian phóca a rinne mé iad.

Tutto in un punto

UILE ANN AN AON PHUING 
le Italo Calvino 

(air eadar-theangachadh le Dennis King)

Mar thoradh air na cunntais a rinn Edwln P. Hubble an toiseach air an luas leis a bheil na galacsaidhean a' teicheadh bho chèile is urrainnear an tiota a shocrachadh nuair a bha stuth an domhain gu lèir co-chruinnichte ann an aon phuing, mus do thòisich e air sgaoileadh a-mach ann am fànas.

Gu nàdurrach, bha sinn uile ann an siud -- arsa Seann Qfwfq -- càit eile am bitheamaid? Cha robh fhios ag duine fhathast gum b’urrainn farsaingeachd a bhith ann. No tìm na bu mhotha: dè am feum a bh'againn air tìm, agus sinne dinnte ann an siud mar shàrdainean.

Thuirt mi "dinnte mar shàrdainean”, a’ cleachdadh samhla litreachail: leis an fhìrinn cha robh fìù is farsaingeachd ann airson ar dinneadh. Bha gach puing de gach aon againn co-ionadail leis gach puing de chàch anns an aon phuing anns an robh sinn uile. A dh’innse na fìrinn, cha bhitheamaid air dragh sam bith a chur air a chèile, mura b’e gu robh eadar-dhealachaidhean pearsantachd ann, oir nuair nach eil farsaingeachd ann, tha e gu math sàrachail fear mì-thaitneach mar Mhgr Pbert Pherd a bhith an còmhnaìdh fo chois agad. 

Co mheud againn a bh'ann? Uel, cha deach agam a-riamh air sin a dhèanamh a-mach, eadhon a thaobh tuaiream. Airson àireamh a dhèanamh oirnn, dh'fheumamaid gluasad bho chèile, rud beag air a’ char bu lugha, ach bha sinn uile anns an aon phuing ud. A dh’ainneoin na shaoileadh tu, cha robh sinn ann an suidheachadh idir a bhrosnaicheadh càirdeas; tha fhiosam, mar eisimpleir, gun do thadhail nàbaidhean ar a chèile ann an linntean eile; ach an sin, seach gu robh sinn uile nar nàbaidhean, cha tuirt duine sam bith flù is “latha math” no “oidhche mhath" ri neach eile.

Air a' cheann thall rinn gach aon againn caidreamh ri còmhlan beag de luchd eòlais. Tha cuimhne agam gu h-àraid air Mrs Ph(i)Nk0, air a caraid De XuaeauX, air teaghlach de inn-imrichean air an robh Z’zu, agus air Mgr Pbert Pberd a dh'ainmich mi cheana. Bha bean-ghlanaidh ann cuideachd — "maintenance staff" mar a theirte rithe — tè a-mhàin airson an domhain air fad, a chionns gu robh an t-àite cho beag. Leis an fhìrinn, cha robh càil aice ri dhèanamh fad an latha, eadhonn sguabadh, oir chan fhaod fiù is gràinnean tighinn a-steach do phuing, agus mar sin bha ise daonnan ri gobaireachd is gearan.

Eadhon leis na daoine a tha mi air ainmneachadh bhitheamaid air an droch dhòmhlachadh; ach smaoinich air na rudan a bh’againn rin gleidheadh air an càrnadh suas ann an siud: an stuth go lèir a chuirteadh gu feum ann an dealbhadh an domhain, nise briste síos agus co-chruinnichte ann a leithid a dhòìgh agus nach b'urrainn dhut aithneachadh dè bha gu bhith nas fhaide 'na phàirt de reul-eòlas (mar an nebula Andromeda) bho na bha air a shonrachadh airson cruinn-eòlas (na beanntan Vosges, mar eisimpleir) no airson ceimic (mar iosotopaichean àraid de bheryllium). A bharrachd air sin, bha sinn an còmhnaidh a' bualadh an aghaidh àirneis an teaghlaich Z'zu: leapannan, seidean, clèibh; na Z'zu tha seo, mur a robh thu faiceallach, air an leisgeul gu robh iad 'nan teaghlach mòr, bhitheadh iad gan giùlan fhèin mar nach robh ach iad fhèin anns an t-saoghal: bha iad eadhon ag iarraidh sreangan a chrochadh tarsainn na puinge againn gus an nigheadaireachd a thiormachadh. 

Ach bha càch air eucoir a dhèanamh air na Z'zu cuideachd anns a’ chiad dol-a-mach, le bhith ag ràdh "inn-imrichean" riutha, a' cumail a-mach gu robh càch air a bhith ann an siud air thoiseach, agus mar sin gun tàinig na Z'zu às an dèidh. Cha robh ann an seo ach claon-bhàigh gun bhunait, tha sin soiileir dhomh, oir cha robh "roimh" no "an dèidh" ann, no àiteigin eile às an imricheadh duine, ach bha iadsan ann a thagair gum b'urrainnear am facal "inn-imriche" a thuigsinn a-rèir a sheagh beachdail, an taobh a-muigh de thìm is de fharsaingeachd.

'Se dòigh-smaoineachaidh chumhang, mar gum b'eadh, a bh'againn aig an am: staoin. A' choimhearsnachd anns an do thogadh sinn a bu choireach. Agus 'se dòigh-smaoineachaidh a th'ann a tha air fantainn freumhaichte anns gach aon againn, gu ìre mhath. Thig i an uachdar an-diugh fhèin, ma thachras dithis againn ri chèile — aig a' bhus-stad, ann an taigh-dhealbh, aig co-chruinneachadh eadar-nàiseanta de fhiaclairean — agus ma thòisicheas sinn a' bruidhinn air mar a bha. Cuiridh sinn fàilte air a chèile — aig uairean aithnichidh cuideigin mise aig uairean eile 'se mise a dh'aithnicheas cuideigin — agus gun dàil bidh sinn a' gabhail naidheachd an fhir ud agus na té seo (eadhon nuair nach eil cuimhne aig an dàrna fear ach air beagan dhiubh sin a tha an cuimhne an fhir eile) agus mar sin tha sinn uair eile an sàs anns na seann chonnsachaidhean, na sgainnealan, na cronachaidhean. Gus mu dheireadh bheir cuideigin iomradh air Mrs Ph(i)Nk0 — thig a h-uile còmhradh mun cuairt thuice air a’ ceann thall — agus gu h-obann thèid an spìocaireachd a chur ar an dara taobh agus bidh sinn gar faireachdainn fhèin àrdaichte le gluasad-intinn aoibhneach is fialaidh. Mrs Ph(i)Nk0, an aon neach nach do dhìochuimhnich duine againn a-riamh, agus a tha sinn uile ag ionndrain. Càit an deach i?  Sguir mise de bhith ga lorg bho chionn fhada: a broilleach, a sliasaidean, a gùn-sgeadachaidh orainds; cha tachair sinne a-rithist, anns a’ cho-chruinneachadh seo de ghalacsaidhean, no ann am fear eile.

Biodh a fhios agad nach eil mi a’ toirt creideas dhan teoiric ud a tha ag ràdh gun tòisich an domhan, an dèidh dha fìor iomall a sgaoilidh a ruigheachd, air tuiteam air ais air fhèin gus am bi e ’na aon phuing a-rithìst. Gidheadh, tha mòran againn beò anns an dòchas sin a-mhàin, a' sìor phlanaigeadh airson an ama a bhios sinn uile air ais an siud. Am mìos seo chaidh, chaidh mi a-steach dhan bhàr a tha an seo air a' chòrnair agus co chunnaìc mi? Mgr Pbert Pberd, "De tha dol? De tha thu a' dèanamh ann a sheo?" Dh'ionnsaich mi gu bheil e a' reic phlastaics airson companaidh ann am Pavia. Tha e mar a bha e riamh, le a fhiacail airgid agus a bhrace-aichean basdalach. "Nuair a thèid sinn air ais," thuirt e rium 'na ghuth thàmh, "an rud a dh'fheumas sinn a bhith cinnteach as, an turas seo, 'se gu fuirich daoine àraid a-muigh … tha fhios agad cò tha mi ag ràdh: na Z’zu ud …." 

Theab mi freagairt gu robh mi air an aon chòmhradh a chluinntinn aig còrr agus aonan againn, ach a' crìochnachadh le "tha fhios agad cò tha mi ag ràdh … Mgr Pbert Pberd …." 

Airson an cuspair ud a sheachnadh, thuirt mi gu cabhagach: "Agus Mrs Ph(i)Nk0, a bheil thu creidsinn gu lorg sinn a-rithist ì?” 

"Och, lorgaidh, . . . ise gun teagamh ..." thuirt esan, a' fàs purpaidh.

Airson gach aon againn, 'se an dòchas gun till sinn dhan phuing ud gu h-àraid an dòchas gum bi sinn air ais còmhla ri Mrs Ph(i)Nk0.  (Tha sin fìor air mo shonsa cuideachd, ged nach eìl mi ga chreidsinn.) Agus anns a' bhàr ud, mar a thachras an còmhnaidh, theann sinn ri bruidhinn mu deidhinn, chaidh ar gluasad, agus shìolaich fiù is mì-thaitneachd Mhgr Pbert Pberd roimhn chuimhne ud. 

'Se a' bhuaidh mhòr a bha aig Mrs Ph(i)Nk0 nach do bhrosnaich i eudmhorachd a-riamh eadarainn. No cùlchainnt na bu mhotha. Bha fhios aig na h-uile gun deach i dhan leabaidh còmhla ri a caraid, Mgr De XuaeauX. Ach ann am puing, ma tha Ieabaidh ann, lìonaidh i a' phuing gu lèir, agus mar sin chan e ceist de dhol dhan Ieabaidh, ach de bhith an sin, a chionns gum bi a h-uile duine a tha anns a' phuing anns an leabaidh cuideachd. Uime sin, bha e do-sheachanta gum biodh i anns an Ieabaidh cuide ris gach aon againn. Nam b'e neach eile a bh'ann, co aige tha fios dè theireadh iad? B'e a' bhean-ghlanaidh a-riamh a thòisich a’ chùlchainnt, agus cha b'e ruith ach leum le càch a h-eisimpleir a leantainn. Mu dheidhinn nan Z'zu, uel, na rudan oillteil a b'eudar dhuinn cluinntinn: athair, nigheanan, bràithrean, peathraichean, màthair, peathraichean­-màthar: cha do shòr duine a-riamh roimhn liùgachadh a bu droch­thuaraiche. Cha b'ionnan dhise, co-dhiù: thàinig an sonas a fhuair mi bhuaipe bho bhith am falach, puing-amhail, innte, agus bho bhith ga dìon puing-amhail, annamsa; 'se an dà chuid meòmhrachadh aingidh (mar thoradh air a' choimeasgadh phuing-amhail de na h-uile innte) agus geanmnachd (mar thoradh air a do-dhrùidheachd phuing-amhail) a bh’ann. Gu goirid, cha robh càil a dhìth orm.

Agus san dòigh a bha seo fìor air mo shonsa, bha e fìor airson chàich. Agus air a sonsa: shealbhaich ise agus bha i sealbhaichte leis an aon aoibhneas, agus dh'fhàiltich i agus ghràdhaich i agus ghabh i còmhnaidh anns na h-uile gu co-ionnan.

Bha sinn cho sona uile le chèiie, cho sona agus gum b'eudar do rudeigin neo-gnàthach tachairt. Dh'fhoghainn e, aig tiota àraid, gun tuirt ise: "A bhalachaibh, nan robh beagan rùm agam, nach mise a dhèanadh tagliatelle dhuibh!" Agus anns an tiota ud smaointch sinne gu lèir air an rùm a ghabhadh na gàirdeanan cruinne aice, a' gluasad air ais is air adhart leis a' chrann-fhuine thairis air an taois, a broilleach a' cromadh os cionn an torra mhòir de fhlùr is uighean leis an robh an clàr leathann luchdaichte, fhad 's a bha a gàirdeanan a' sìor fhuineadh, geal agus air an ungadh le ola gu ruig na h-uilnean; smaoinich sinn air an rùm a ghabhadh am flùr, agus an cruithneachd airson an fhlùir, agus na h-achaidhean airson an cruithneachd a chur, agus na beanntan às an sruthadh am bùrn airson na h-achaidhean uisgeachadh, agus an t-ionaltradh airson nan treudan de laoghan a bheireadh an cuid feòla airson an sabhs; air an fharsaingeachd a bhitheadh riatanach airson tighinn na grèine le a gatha gus an cruithneachd abachadh; air an fharsaingeachd airson a' ghrian a cho-dhlùthachadh bho na neòil de ghas reultach agus a lasadh; air na h-uiread de reultan is de ghalacsaidhean is de mheallan galactach a' teicheadh troimh fhànas a bhitheadh feumail gus gach galacsaidh, gach nebula, gach grian, gach planaid a chumail air fleòdradh, agus mar a bha sinn ga smaoineachadh, bha an fharsaingeachd seo ga cruthachadh gu do-sheachanta, aig an dearbh àm a bha Mrs Ph(i)Nk0 a' labhairt nam faclan ud: " . . . an tagliatelle, a bhalachaibh!", bha a' phuing anns an robh ise agus sinne gu lèir a' sgaoileadh a-mach ann an lainnir de astar ann am bliadhnaichean-solais agus linntean-solais agus billeanan de mhillennia-solais agus bha sinne gar tilgeil gu ceithir oisnean an domhain (Mgr Pbert Pberd gu ruige Pavia), agus ise, leaghte ann an chan eil fhiosam dè seorsa lùths-solas-teas, ise, Mrs Ph(i)Nk0, a bha comasach, am broinn an t-saoghail dhùinte spìocaich againn, air togradh fialaidh, a’ chiad, "A bhalachaibh, an tagliatelle a dhèanainn dhuibh!", fìor thaomadh de ghaol coitcheann, a' tionnsgnadh, aig an dearbh thiota ud, farsaingeachd mar choincheap agus, gu fìrinneach, farsaingeachd fhèin, agus tìm agus iom-tharraing iùnabharsail, agus an iùnabhars iom-tharraingeach, a' toirt beatha do bhilleanan de bhilleanan de ghrianan, de phlanaidean, de achaidhean cruithneachd agus de Mhrs Ph(i)Nk0-ichean, sgapte air feadh mor-thìrean nam planaidean, a' fuine le gàirdeanan fialaidh còmhdaichte le flùr is ola, agus ise air chall bhon tiota ud, agus sinne ga h-iondrainn.

Tutto in un punto, bho Le Cosmicomiche 
Gairm, Samhradh 1982, Aireamh 119

Níos mó méimeanna

cathain

Cad as do "cathain"?

Sean-Ghaeilge: 

cía = cé, céard, cá

cuin = cén uair 

Cuireadh "cía" agus "cuin" le chéile níos déanaí i stair na teanga:

cía + cuin > cá chuin > cathain

Bhí an litriú "cá chuin" in úsáid fós sa 19ú haois. Tá samplaí de le fáil in Irishleabhar na Gaedhilge, mar shampla:

An té darab díol a's dual breath 

Caithfidh sé bheith glan ó cheo:-A chamchaoirle de'n chriaidh chiair 
Cá chuin do bhí do liach-sa cóir?

Tá "báe" beo fós in "easpa".

Uaireanta maireann focal a bheadh caillte murach é mar chuid d'fhocal eile. Tá "báe = tairbhe, maith" sa tSean-Ghaeilge againn fós mar chuid den fhocal "easpa".

Sean-Ghaeilge

es- (as; neamh, ní, gan) + báe (tairbhe, maith) 

= esbae (neamhfhiúntas; súgradh)

Nua-Ghaeilge

easpa: ceal, díth, díobháil

ó "cnó" go "cnuasaigh"

cnú (Sean-Ghaeilge) = cnó
cnuas = cnónna, torthaí fiáine 
cnuasach = bailiú bia (fiáin), bailiúchán 
cnuasaigh = bailigh bia (fiáin)

Dante, cuimhne, ubh, agus salann

Dante Alighieri considerava un uovo salato il miglior cibo del mondo. Un popolare aneddoto narra che un giorno il poeta incontrò in piazza un estraneo che gli chiese: “Qual è il cibo più buono del mondo?”. “L’uovo”, rispose il poeta. Un anno dopo, nella stessa piazza, i due s’incontrarono nuovamente, e lo sconosciuto domandò a bruciapelo: “Con che?”. “Col sale”, fu la pronta risposta di Dante, famoso per la sua memoria. 

Is cosúil gur shíl Dante Alighieri gurbh í an ubh an bia is fearr ar domhan. De réir an scéilín seo, bhuail strainséir le Dante lá amháin agus d'fhiafraigh de, "Cad é an bia is fearr ar domhan?" "Ubh," a d'fhreagair an file. Bliain amháin ina dhiaidh sin, sa chearnóg chéanna, casadh an bheirt ar a chéile arís, agus d'fhiafraigh an duine anaithnid seo gan choinne, "Le céard?" "Le salann" an freagra a thug Dante, a raibh cáil air as a chuimhe, dó ar an bpointe boise.

Achille Campanile scrisse il racconto Dante e l’uovo, contenuto nella raccolta Vite degli uomini illustri (1975).

méimeanna