26 Meitheamh 2025

Stair mo mhuintire (cuid acu, ar aon nós)

Scríobh mo mhamó Kate McCormick Black, máthair mo mháthar, an stair seo. Níor athraigh mé an litriú ná an phoncaíocht den chuid is mó nuair a rinne mé tras-scríbhinn di. Tá na chéad abairtí maidir le Dougal agus Sylvester mícheart. Níl a fhios agam cá bhfuair sí an scéal sin. Níl a fhios agam cathain a bhreac sí síos an stair seo. Am éigin sna caogaidí nó sna seascaidí?  

Mo shín-seanathair Charles McCormick, ar dheis

An fear céanna


In ____ Scotland Dougal McCormick lived, he was a brewer and had two sons - Sylvester and John Dougal. We come from Dougal side of the family, but Sylvester came to the U.S. rather than stay in Scotland and work in the brewery. Came to U.S. and patented the first McCormick harvester and several other pieces (?) of machinery. Dougal McCormick came over later. He was a builder and contractor. My grandfather Chas. Valentine Mc is a descendent of his and was born in Jacksonville Ill. He married Lousanah Emeline ___ and they had four children Kate born 1837, Thomas Benton 1840, Chas. R. 1842 and Bettie 1844. I am not sure of these dates but I know Chas. R. is 1842. My father enlisted in the Civil war in 1862. Co. D. 114th Ill. infantry he fought in the seige at Vicksburg Miss. and his name is listed with all the other men who fought on a bronze plate now in the memorial building in Vicksburg. When mama, Rox, Tod, Earl & Billie were south on a trip they went to Vicksburg. Said the memorial grounds were beautiful. Well my father had smallpox last year of the war. Said as he lay there on his cot seeing one after another of the boys carried out dead, wondered when his turn would come. After he was well his commanding officer kept him to do office work. He was making out discharges for the men. Major said Mc it’s about time for yours to go through, my father said I put my [mine] in and you signed some time ago. I have that discharge that is written in his own hand and a 5 cent piece of paper money that was paid him at that time, called a shin plaster. Chas Valentine Mc was a big builder and contractor. He built the Jacksonville Ill. court house which is still standing and in use as court house, the Insane asylum and several fine churches that are in good condition. Grandma McCormick died while Chas & Tom were away in the service, she had T.B. Some time after that grandpa married her sister and he & his wife & a niece were killed at a train crossing, driving in a surrey (I guess with the fringe on top). Well my father married  N____ (?) Wilson of Jacksonville Ill. and they had two boys Harry Herbert & Eugene. Whe Harry was about three his mother died of Tb. My father came to Kans brought Harry to live with Aunt Kate Naylor near Furley Kas. and Gene was a tiny baby so grandmother Wilson kept him. My father wanted to bring him to Kans. but grandmother Wilson thought it best to stay with her. Well my father staked a claim two miles from Aunt Kate and uncle Joe Naylor, and she kept Harry till my father married my mother Marietta Slaven. He broke sod with oxen and freighted lumber from Emporia Kans. with a pair of oxen. He used some of the walnut slabs for a roof on his sod house, after he built frame house these slabs were taken to plaining [planing] mill and made into fine lumber. I have a dresser now that uncle Tom Mc made of it. He lived on the claim till after grass hopper year I think in 1873 or 74. He and mama were married on March 1, 1876. Roxy was born Dec 10 1876. I was born Apl 16, 1879 Lou was born June 20, 1881. Billie born 1886. Murry 1889. Tod 1892. Claude June 4, 1895. Mamas people all lived in West Virgina was a little town of Ravenswood, near the Ohio river and mama was named for a town Marietta Ohio just across the river. Grandpa Slaven was born near Ravenswood, great grandfather Slaven once owned a lot of land in West Virginia. There were Henry, James and Mary. My grandfather James married Lucy Summerville and their [there] were three children Tom, Marietta and Willie, the little boy died in infancy, and when mama was three years old her mother died and she went to live with her grandmother Summerville. Uncle Tom with grandparents Slaven. Mama born May 29, 1858. Uncle Tom 1856, don’t remember date. He died Apl 1937. Mama died Oct. 17 1944. Pap died Oct 24, 1929. Summervilles one of the oldest families in Old Virginia, are related to the Summerville that was at the bottom of that Alaska road found about 10 years ago. [What’s that story?] Doss Summervilles son lives in Ravenswood now, has a dry goods store there. Well Granda pa Slaven and Uncle Henry Slaven both fought in the Confederate army. Uncle Henry was in prison a long time lost a leg, visited us on the farm 50 yrs ago had cork leg didn’t even limp. After the war Grandpa Slaven married Alpha Lent, and grandpa, grandma, Tom and mama drove to Kans from West Virginia in a covered wagon. They were 6 months making the trip, brought 2 teams of horses, some cows and mamas pony. She rode it a lot of the way to Kans. they got as far as Coffeville in eastern Kans and wintered there then on to Furley Kans in spring. I think they came to Kans. about 2 yrs after my father did, any way they were there before grass hopper year that ate up every thing clean. My grandfather traded his claim for what is now West Wichita, had 160 acres, on west side of river and South of douglas ave. Laid it out into town lots and made a lot of money for that time out of it. built a big house corner Maple & Sycamore, grandma lived in it till year she died 1926 then was torn down a filling station there now. They went to Eureka Sps Ark. brought back a lot of pine trees, and a few years ago I was past the lot and one or two of them were still standing, nearly 70 years old, believe it or not but is so.


24 Bealtaine 2025

Fàrdach: ó bhád go teach

 Fàrdach. Sin focal Gàidhlig a chiallaíonn “teach, áras, lóistín”. Is focal coitianta é. Tá dhá leagan malartach ann freisin: àrdach, fàrdrach.  Bhí mé ciaptha aige toisc nach bhfuil an scéal taobh thiar de soiléir. Bíonn an scéal taobh thiar den fhocal de dhíth orm i gcónaí. Ach is dóigh liom go bhfuil a shanasaíocht agam anois. Thosaigh sé sa Mheán-Ghaeilge leis an bhfocal “arthrach”, a bhí ina bhád. Ansin d’athraigh a chruth agus a chiall le himeacht aimsire, mar is dual d’fhocail.

arthrach (Meán-Ghaeilge) = ferry, boat, ship > àrdrach (Gàidhlig) = boat, vessel, ferry > fàrdrach = quarters, lodging, dwelling > fàrdach

13 Aibreán 2024

An Muileann

 

Muileann uisce den seandéanamh le roth íos-scairde.




11 Eanáir 2024

Leagan úr de scéal grinn

 Tógtar Joe Biden, Xi Jinping, agus Vladimir Putin suas chun na bhflaitheas sa lift neamhaí agus tugtar i láthair an Cheannaire iad. "Táim seacht sean dubh dóite den mhíghníomhaíocht ar fad atá ar siúl thíos ansin," ar Seisean. "Faoi cheann seachtaine déanfaidh mé smidiríní den Talamh. Chuir mé fios oraibh chun go mbeadh deis agaibh dul ar an teilifís agus fainic a chur ar an saol mór, le go mbeidh seans acu aithreachas a dhéanamh."

Tugtar ar ais chun an Talaimh iad, agus nochtann siad aris ina n-ionaid fein. Is é Biden an chéad duine acu a théann os comhair na gceamaraí. "Tá dea-scéal agam daoibh, agus drochscéal. Is é an dea-scéal ná go bhfuil Dia ann. An drochscéal ná go ndéanfaidh Sé an Talamh a scriosadh faoi cheann seacht lá."

Cloistear Xi ansin: "Tá drochscéal agam, agus fíor-dhrochscéal. Is é an drochscéal ná go bhfuil Dia ann, tar éis an tsaoil. An fíor-dhrochscéal ná go bhfuil sé ar intinn Aige an domhan go léir a scriosadh i gceann seachtaine.

Téann Putin ar an teilifís faoi dheireadh: "Tá dea-scéal agam, agus fíor-dhea-scéal. Is é an dea-scéal ná go bhuil Dia tar éis cruthunas eile a thabhairt dúinn gurb ann Dó. An fíor-dhea-scéal ná nach mbeidh an Chrimé ag na hÚcránaigh go deo!”

10 Eanáir 2024

Céard is “populist” ann?

 

Dar le pobalóirí, níl sa pholaitíocht ach troid gan chríoch idir an gnáthphobal macánta agus na scothaicmí cama mailíseacha. Maíonn na ceannairí pobalacha nach seasann éinne ach iad féin do mhiantá na ngnáthdhaoine. Dá bhrí sin is dóigh leo nach bhfuil in aon chonstaicí ar chumhacht cheannaire na tíre ach laincisí le scaoileadh, is cuma cá bhfuil siad: in athbhreithniu na cúirteanna nó in obair chothrom ghairmiúil na státseirbhíseach.

26 Deireadh Fómhair 2023

Eachtra Neara ~ Echtrae Nerai

Echtrae Nerai ~ Eachtra Neara

Bhí Ailill agus Méabh i Ráth Chruachan lena dteaghlach go léir Oíche Shamhna. Thosaigh siad ag ullmhú an dinnéir. Tharla gur crochadh beirt phríosúnach an lá roimhe sin. Dúirt Ailill lena mhuintir, “Má cheanglaíonn éinne agaibh gad thart ar chois ceachtair de na príosúnaigh atá ar an gcroch amuigh ansin, tabharfaidh mé cibé rud is mian leis mar dhuais.”


Ba dhorcha agus ba scáfar an oíche í. Bíonn deamhain amuigh an oíche sin i gcónaí. Chuaigh gach fear amach, ina dhuine agus ina dhuine, le triail a bhaint as, ach tháinig siad ar ais go sciobtha.

“Beidh an duais agamsa,” arsa Neara. “Rachaidh mé amach!”

“Beidh mo chlaíomh leis an dorn óir agat mar sin,” arsa Ailill.

Chuaigh Neara amach lán misnigh i dtreo na bpríosúnach. Cheangail sé gad thart ar chois dhuine acu, ach scaoil an snaidhm. Rinne sé faoi thrí é, ach níor éirigh leis. Ansin dúirt an príosúnach leis, “Mura gcuireann tú pionna ann, beidh tú anseo go maidin.” Chuir Neara pionna ann ansin.

Dúirt an príosúnach ar an gcroch le Neara, “Maith an fear!” 

“Maith go deimhin!” arsa Neara.

“Ar do chlú mar ghaiscíoch, tabhair ar do mhuin mé le go bhfaighidh tú deoch dom. Bhí tart millteanach orm nuair a crochadh mé.”

“Téigh ar mo mhuin!” a dúirt Neara, rud a rinne an príosúnach.  “Cá bhfuil ár dtriall?”

“Go dtí an teach is gaire dúinn,” arsa an príosúnach.

Chuaigh siad go dtí an teach sin. Chonaic siad loch tine timpeall an tí. “Níl ár ndeoch sa teach seo,” arsa an príosúnach. “Coiglítear an tine anseo i gcónaí. Téimis go dtí an chéad teach eile.”

Chuaigh siad ann. Chonaic siad loch uisce timpeall an tí. “Ná téigh chuig an teach sin,” arsa an príosúnach. “Ní fhágann siad uisce níocháin ná uisce folctha ná buicéad lán dríodair istigh tar éis dóibh dul a chodladh. Téimis go dtí an chéad teach eile mar sin.”

Chuaigh siad go dtí an teach sin. “Tá mo dheoch-sa sa teach seo!” arsa an príosúnach.  Lig Neara anuas ar an talamh é agus chuaigh sé isteach. Bhí uisce níocháin agus uisce folctha ann, agus iad salach, agus d’ól sé deoch astu araon.  Bhí buicéad lán dríodair ar an urlár an tí agus d’ól sé deoch as, agus sceith sé an bolgam deireanach as a bhéal ar na ndaoine a bhí sa teach, agus fuair siad uilig bás. Mar sin, ní maith an rud é uisce níocháin ná uisce folctha ná tine gan choigilt ná buicéad dríodair a fhágáil sa teach tar éis dul a chodladh.

Thug Neara an corp ar ais go dtí a chroch ansin, agus chuaigh seisean ar ais go Rath Cruachan. Séard a chonaic sé roimhe ansin ná an dún á loscadh agus gaiscígh ag crochadh chinn a mhuintire leo.  Lean sé an slua isteach in Uaimh Chruachan.

“Tá fear dár lorg,” arsa an fear deireanach le Neara.  “Tá an tslí níos troime,” a dúirt a chomrádaí leis agus chuaigh an focal chun tosaigh ó fhear go fear.  Tháinig siad go Sí Chruachan ansin agus chuaigh siad isteach.  Taispeáineadh na cinn do Rí an tSí.

“Céard a dhéanfar leis an bhfear a tháinig leis an slua,” a d’fhiafraigh duine amháin.

“Lig dó teacht i leith le go labharfaidh mé leis,” arsa an Rí. 

Tháinig Neara os comhair an Rí a dúirt leis, “Céard a thug isteach sa Sí thú leis an gaiscígh?”

“Tháinig mé in éineacht le do shlua,” arsa Neara.

“Gabh chuig an teach úd thall,” arsa an Rí.  “Tá bean shingil ann.  Caithfidh sí go maith leat.  Abair léi gur mise a chuir chuici thú.  Tar ar ais go dtí an teach seo chuile lá le beart brosna.”

Rinne Neara mar a dúradh leis.  Bheannaigh an bhean dó agus dúirt sí, “Fáilte isteach más é an Rí a chuir chugam thú.”

“Sin é,” a dúirt Neara.

Rachadh Neara le beart brosna go dtí an dún chuile lá, agus chuile lá chonaic sé beirt ag teacht amach as an dún, fear dall agus bacach ar a mhuin.  Rachadh siad go dtí tobar a bhí i ndoras an dúin.  “An bhfuil sé ann?” a d’fhiafraidh an dall. 

“Tá go deimhin,” a d’fhreagair an bacach.

“Imímis mar sin,” arsa an dall.

Chuir Neara ceist ar an mbean faoin rud seo. “Cén fáth a thaithíonn an dall agus an bacach an tobar?”

“Tugann siad cuairt ar an gcoróin atá sa tobar,” arsa an bhean.  “Coróin óir a bhíonn ar cheann an Rí atá ann.  Coinnítear i dtaisce ansin í.”

“Cén fáth an bheirt úd?” arsa Neara.

“Ní hansa,” a dúirt sí.  “Is é an Rí a chuir an cúram sin orthu.  Dhall sé duine acu agus rinne sé bacach den duine eile.”

“Gabh i leith,” a dúirt Neara leis an mbean, “le go míneodh tú cuid do mo chuid eachtraí dom.”

“Céard atá feicthe agat?” arsa an bhean.

“Bhuel,” a dúirt Neara, “Nuair a bhí mé ag teacht isteach sa dún, chonacthas dom gur scriosadh Rath Cruachan agus gur maraíodh Ailill agus Méabh agus a dteaghlach uilig.”

“Níl sé sin fíor,” arsa an bhean.  “Is scáthshlua a chonaic tú.  Ach fíoróidh an rud sin mura gcuirfear in iúl dóibh é.”

“Conas is féidir liom rabhadh a thabhairt do mo mhuintir?” arsa Neara.

“Gabh chucu,” a dúirt sí.  “Tá siad timpeall ar an gcoire céanna fós agus níor tógadh ón tine é.”  Ba dhóigh le Neara, áfach, go raibh sé tar éis trí lá agus trí oíche a chaitheamh sa Sí.  “Abair leo bheith san airdeall Oíche Shamhna seo chugainn, mura ndéanann siad an Sí a dhíothú roimh ré, toisc gur tairngríodh marú d’Ailill agus do Mhéabh agus fuadach do choróin Bhríon (litriú?).”  

“Conas a chreidfidh siad go ndeachaigh isteach sa Sí?” arsa Neara.  “Beir plandaí an tsamhraidh leat,” a d’fhreagair an bhean. Thug sé creamh leis, agus sabhaircín agus fearbán. “Agus beidh mise torrach uait,” a dúirt sí, “béarfaidh mé mac duit. Cuir scéala chugam roimh theacht do mhuintire chun an tSí a scriosadh, le go mbeidh deis againne éalú as le do chuid eallaigh.”

Chuaigh Neara chuig a mhuintir ansin, agus fuair sé iad timpeall ar an gcoire céanna, agus d’inis sé a scéal dóibh. Tugadh an claíomh dó agus d’fhan sé lena mhuintir go ceann bliana ina dhiaidh sin. Tharla gur fhág Fearghus mac Roich Cúige Uladh an bhliain cheannann chéanna agus chuaigh ar deoraíocht chuig Ailill agus Méabh.

“Is mithid duit éirí anois, a Neara.” arsa Ailill, “Beir do theaghlach agus do chuid eallaigh amach as an Sí le gur féidir linn é a scriosadh.”

Chuaigh Neara ar ais chun a mhná sa Sí agus chuir sí fáilte roimhe. “Téigh go dtí an dún,” a dúirt sí, “agus tabhair beart brosna leat. Bhí mé ag dul ann chuile lá le beart brosna ar mo mhuin i d’áit, agus dúirt mé leo go raibh tú tinn.  Agus tabhair súil ar do mhac thall ansin!”

Chuaigh Neara go dtí an dún agus beart brosna ar a mhuin aige.  “Maith thú!  Fáilte ar ais!  Tá áthas orm go bhfuil biseach ort,” arsa an Rí, “ach níl mé sásta gur luigh tú leis an mbean gan chead a fháil uaimse.”

“Déan mar is áil leat faoi sin,” arsa Neara.

“O, ní bheidh mé dian ort,” arsa an Rí.

Chuaidh Neara ar ais chuig a theach. “Coinnigh súil ar do chuid eallaigh slán inniu,” arsa an bhean. “Thug mé ceann díobh do do mhac tar éis dó teacht ar an saol.”  Rinne Neara mar a dúradh leis.

Bhí Neara ina chodladh nuair a thug an Morríon bó a mhic léi go Cuailnge agus doir sí leis an Donn Cuailnge í.  Ansin tháinig sí ar ais anoir leis an mbó. Tháinig Cú Chulainn orthu agus iad i Má Mhuirtheimhne.  Mar bhí sé de gheasa ar Chú Chulainn gan bean ná eallach a imeacht as a thír gan fhios dó. [Tá liosta anseo de gheasa eile nach mbaineann le hábhar.] “Ní imeoidh an bhó!” a dúirt Cú Chulainn.

D’fhill Neara ar a theach tráthnóna lena a chuid eallaigh.  “Tá bó mo mhic ar iarraidh,” arsa Neara. 

“Ní fiú mórán do chuid bhuachailleachta,” a dúirt an bhean leis. Ach ansin tháinig an bhó a bhí amú. 

“Nach mór an t-ionadh é sin!” arsa Neara. “Cá ndeachaidh sí?”

“Tháinig sí as Cuailnge,” a dúirt an bhean, “tar éis a dortha leis an Donn Cuailgne agus tá sí torrach ón Donn Cuailgne.  Imigh leat léi anois len í a choinneáil slán.  Ní féidir le do mhuintir ionsaí a dhéanamh ar an Sí go dtí Oíche Shamhna seo chugainn, mar is ar an oíche sin a bhíonn Síthe na hÉireann ar oscailt i gcónaí.”

D’fhill Neara ar a mhuintir. “Cad as a tháinig tú,” arsa Ailill agus Méabh, “agus cá raibh tú tar éis duit muid a fhágáil?”

“Bhí mé i dtíortha áille,” a d’fhreagair Neara, “mar a bhfuil séada agus saibhreas mór, agus chuile chineál éadaigh agus bia agus seoda iontacha.  Ach tiocfaidh na daoine sin le sibh a mharú Oíche Shamhna seo chugainn, mura bhfuil sibh ar bhur n-airdeall.”

“Beidh muid ann rompu, áfach,” arsa Ailill. Fanann siad i Rath Cruachan go ceann na bliana.  

“Má tá aon rud agat sa Sí, a Neara, téigh ann agus tar amach leis,” arsa Ailill.  Chuaigh Neara isteach sa Sí trí lá roimh Shamhain agus thug sé a thréad amach as. Nuair a tháinig an tarbhán, an lao fireann a rugadh do bhó Aingene, mac Neara, as an Sí, ghéim sé faoi thrí.  Chuala Ailill agus Fearghus an ghéim sin agus iad ag imirt fichille, géim an tarbháin sa mhá.

Ansin dúirt Fearghus:

[Tá dhá rann anseo agus seanchas eile atá bainteach le Táin Bó Cuailnge níos mó ná mar atá siad leis an scéal seo. Tig liom Nua-Ghaeilge a chur ar an méid seo, ach ní dóigh liom go bhfuil áit dó dáiríre in athinsint nua den scéal.]

Ansin chuaigh fir Chonnacht [in éindí leis an hUltaigh a bhí ar deoraíocht] isteach sa Síd, scrios siad é, agus tháinig amach lena raibh ann.  Thug siad Coróin Bhríon leo, ceann de Thrí Séada na hÉireann, in éineacht le Brat Laoghaire atá in Ard Mhacha, agus Léine Dhúnlaing atá leis na Laighnigh i gCill Dara.

Ach fágadh Neara agus a mhuintir sa Sí.  Níor tháinig sé amach fós, agus ní thiocfaidh go brách.

29 Meán Fómhair 2023

Tecosca Cormaic

Sliocht amháin as Teagasca Cormaic

Ba éisteoir coille mé. 
B’fhéachadóir réaltaí mé. 
Bhí mé dall ar rúin.
Bhí mé ciúin san fhásach.
Bhí mé cainteach i gcomhluadar.
Bhí mé soilbhir sa choirmtheach.
Bhí mé dian i gcath.
Bhí mé ullamh ag faire.
Bhí mé cineálta i gcairdeas.
Ba lia na n-easlán mé. 
Bhí mé fann leis an lag.
Bhí mé láidir leis an tréan.
Ní raibh mé crua le nach n-aorfaí mé.
Ní raibh mé bog le nach mbeinn maolcheannach. 
Ní minic a thagainn le nach mbeinn i m’ualach.
Ní raibh mé maíteach cé go raibh mé gaoiseach.
Ní raibh mé forránach cé go raibh mé tréan.
Ní raibh mé guaisbheartach cé go raibh mé luath.
Ní dhéanainn magadh faoi sheandaoine cé go raibh mé óg.
Ní raibh mé mórtasach cé go raibh mé innealta ar airm. 
Ni labhrainn faoin duine nach raibh i láthair. 
Ní dhéanainn cáineadh ach moladh.
Ní iarrainn ach thugainn.