sram & ramallae

Tá cnuasach focal agam anseo a bhfuil “sliminess” agus an siolla -r(e)am- i gcoitianta acu. 

Tá an chéad dá cheann le fáil i dtéacsanna ón 17ú haois (Rosa Anglica i nGaeilge agus Annála na gCeithre Máistrí), agus an tríú ceann ón gcéad leath den 18ú haois (Foclóir Beaglaich & Cuirtin). Tá na cinn eile le fáil i leabhair a foilsíodh sa 20ú haois.

1. srem - a discharge from the eyes

2. réma (< Lat. rheuma) - rheum, phlegm

3. réamadh bhios san gceann (sainmhíniú de “pose” = head cold)

4. réam / réamadh - phlegm, rheum, catarrh

5. sream / sreamadh - matter running from the eyes

6. sram - (of eyes) gum; mucous discharge; rheum, slaver; slime

7. sréamlóg - slimy track

8. ramalach - slime or stagnant water (Connacht)

9. ramallae - slime (slime on fish ~ Kilkenny & Waterford)

10. ramallag - puddle (Scottish Gaelic)

Is féidir (dócha?) go bhfuil 1-6 gairid i ngaol. Céard faoi na cinn eile? An comhtharlú ar fad é go bhfuil an siolla ram- againn in uimhreacha 8-9 freisin? Cá seasann 7? 

síntonn

Is síntonn é an saol.

Is ó thwíteoir darb ainm Mamaí Mhór a fuair mé an nath seo. Smaoinigh air: lá is oíche, samhradh is geimhreadh, anáil isteach, anáil amach, bia isteach, cac amach, etc. etc. etc.

Simeon Stylites & na Manaigh

Seo iad na Manaigh i Nice na Fraince, gach aon ina aonar ar a cholún féin sa Phlace Masséna. 

Is cosúil gur fhoghlaim siad an faisean seo ó Shimeon Stylites, naomh a chaith 37 mbliana dá shaol ina chónaí ar philéar in aice le Aleppo na Siria. 

méanar & maynrey

Mogenair

Ceist a fuair mé ó Chiarán Dunbarrach ba thús leis an mblagmhír seo: 

Aon bharúil cad is sanas leis an fhocal Manannach ‘manrey’?

“Sona, sásta” a chiallaíonn“maynrey”, mar atá le feiceáil san abairt seo:

Ta mee maynrey dy vel oo maynrey! = Tá áthas orm go bhfuil áthas ort! 

An chéad rud atá le tabhairt faoi deara ná go bhfuil “maynrey” an-chosúil, in ainneoin an litrithe, le “méanra”, focal a bhí (atá?) le cloisteáil i nDún na nGall dar leis an Athair Dinneen. Leagan malartach de “méanar” is ea “méanra”.  Tá go maith, ach cad as do “méanar”?

Ní hansa! Seo é a scéal go hachomair:

maith + génair → mad-génair → mod-génair → mo-génair → mogénar → méanar

Thosaigh an tsraith seo míle bliain ó shin leis an gciall “maith + rugadh / was well born” agus críochnaíonn sé le focal nua a chiallaíonn “sona, fortúnach.” 

eineach, a scéal

Phléigh mé “eineach” mar chuid den fhocal “leathanach” (leath + eineach) an lá cheana. Cad as dó, an focal ársa seo a chiallaíonn “aghaidh”?

Ó thaobh na sanasaíochta de, séard a chiallaíonn “eineach” ná “tá súile ann”. Beacht agus an-ghonta mar shainmhíniú!

Seo iad na c éimeanna atá taobh thiar de ón Ind-Eorpais anuas go dtí an lá inniu. Tosóidh muid le dhá fhocal Ind-Eorpaise:

*eni “in” + *h3eku̯-, fréamh leis an gciall “feic, breathnaigh”

Tháinig siad le chéile sa chomhfhocal *eni-h3ku̯o- “a bhfuil súile ann,” *eni-ku̯ā sa Phrota-Cheiltis. (Bahuvrihi a thugtar ar a leithéid de chomhfhocal, má tá suim agat sa chúrsaí seo.)

As sin fuair muid INEQA- agus -INACCA in Ogham, agus “enech” agus “ainech” sa tSean-Ghaeilge.

Bhí ciall thánaisteach leis an bhfocal seo sa tSean-Ghaeilge mar atá “onóir” nó “clú”, díreach mar a úsáidtear “face, loss of face” i dteangacha eile. Bhíodh “lóg n-enech” nó “honour price” ag chuile dhuine ag an am sin.

Tá mé buíoch de David Stifter as a chúnamh leis an tsanasaíocht seo.

ar learg na gaoithe

learg

paiste de thalamh ard, leaca, slios;

tract of rising land, sloping expanse

Is maith liom an focal seo, agus is fíormhaith liom é sa chor cainte meafarach “ar learg na gaoithe”, nó “down the wind.” Seoltóireacht a bhíonn i gceist de ghnáth leis seo, ach baintear úsáid as go fileata i bhfocail an amhráin seo: 

“‘Dé Luain, Dé Máirt’ ag teacht chuige ar learg na gaoithe”

feacht, feachtas, feasta, éineacht

hi fecht sa

Tá “feacht” againn fós sa teanga, cé gur focal liteartha é den chuid is mó. Tá dhá chiall leis, mar atá “turas, eachtra” agus “uair, am”. Tá leagan eile de, “feachtas,” níos coitianta sa chéad chiall, agus úsáidtear go meafarach é mar “campaign” i gcúrsaí polaitíochta go háirithe.

Tháinig "fecht" agus an focal Breatnaise "gwaith" (= obair) ó *wekto- nó *wektā- sa Chomh-Cheiltis, a shíolraigh ón bhfréamh Ind-Eorpaise *wegh- (téigh, iompair i bhfeithicil). Tá na focail seo gaolmhar le "way" agus "wag(g)on" i mBéarla, agus le "via" i Laidin.

Tá “feacht” beo freisin, cé go bhfuil sé faoi cheilt, in dhá fhocal eile: “éineacht,” a phléigh mé sa bhlagmhír roimh an gceann seo, agus “feasta,” a phléigh mé tamall ó shin ar Stair an Fhocail. Seo a bheag nó a mhór an méid a dúirt mé ansin:

Thosaigh muid leis an abairt “in fecht sa” sa tSean-Ghaeilge, focal ar fhocal “an turas seo, an t-am seo,” .i. anois. D'athraigh idir chruth agus bhrí na bhfocal de réir a chéile le himeacht aimsire mar seo: in fecht sa ~ ifechtsa ~ fechtsa ~ ifesta ~ festa ~ feasta.